Της Νινέττας Κοντράρου-Ρασσιά
Ανασκαφές στην περιοχή του Ελληνικού-Αργυρούπολης, όπως και σε ολόκληρο το παραλιακό μέτωπο, έγιναν με αφορμή διάφορα έργα το 2003-2004.
Τα ευρήματα όμως, δρόμοι, νεκροταφεία, ίχνη κατοίκησης από την 4η χιλιετία π.Χ., δεν ήταν ικανά για να μπλοκάρουν το παραμικρό έργο που γινόταν τότε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Όπως δεν ακυρώθηκε το έργο του Μετρό της Αθήνας, όταν στους σταθμούς και τα φρέατα εξαερισμού γίνονταν ανασκαφές και βρίσκονταν αρχαιότητες τις οποίες τώρα θαυμάζουμε μέσα στους σταθμούς.
Συνεπώς, αρχαιολογικός έλεγχος στα θεμέλια όλων των κτηρίων που θα ανεγερθούν στο Ελληνικό θα γίνει, όπως συμβαίνει και σε κάθε ιδιωτική οικοδομή όταν αυτή βρίσκεται σε περιοχή αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Εφόσον εντοπιστεί κάτι, θα γίνει ανασκαφή. Αλλιώς ο εργολάβος θα αντιμετωπίσει βαριές κατηγορίες καταστροφής αρχαιοτήτων. Αυτό θα πρέπει να το γνωρίζει η αν. υπουργός Κοινωνικής Αλληλεγγύης Θεανώ Φωτίου και ως αρχιτέκτων και να το διπλοσκέφτεται όταν με περισσή αναίδεια δηλώνει ότι στο Ελληνικό «ανασκαφές δεν θα γίνουν».
Εκπλήσσει βέβαια και το έγγραφο που βγήκε από το υπουργείο Πολιτισμού στο παρά πέντε της μεγάλης αυτής επένδυσης, με την πρόθεση κήρυξης μιας μεγάλης περιοχής των Δήμων Αλίμου και Ελληνικού-Αργυρούπολης ως αρχαιολογικού χώρου, όπως και της κήρυξης ως διατηρητέων νεοτέρων μνημείων κάποιων κτηρίων όπως και διαδρόμων προσαπογείωσης. Το υπουργείο ανακοίνωσε πως στον αρχαιολογικό χώρο εντάσσεται τμήμα της έκτασης του πρώην αεροδρομίου και όχι ολόκληρο. Ας είναι!
Το ερώτημα που τίθεται είναι αν γνώριζε ο υπουργός Πολιτισμού Αρ. Μπαλτάς τι σκαρώνουν πίσω από την πλάτη του (;) οι υπάλληλοι του ΥΠΠΟΑ, ή ακριβώς επειδή το γνώριζε έβαλε μπροστά τη διαδικασία για να ναρκοθετήσει την επένδυση και να κωλυσιεργήσει η έναρξη του έργου; Την απάντηση οφείλει να δώσει ο ίδιος στον πρωθυπουργό, που έχει και τη γενική ευθύνη της κυβέρνησης.
Πάντως, οι υπάλληλοι του υπουργείου αυτού σπανίως παίρνουν πρωτοβουλίες για τόσο σοβαρά ζητήματα. Ανεξάρτητα από το ποιος τελικά υπογράφει το έγγραφο, πριν αποσταλεί έχει προηγουμένως λάβει την έγκριση της πολιτικής ηγεσίας. Αποκλείεται λοιπόν να μη γνώριζε το περιεχόμενό του τόσο ο κ. Μπαλτάς όσο και η γενική γραμματέας του Μαρία Βλαζάκη. Κι αυτό το λέμε, γιατί τις τελευταίες ώρες και μετά την τεράστια δημοσιότητα που πήρε το θέμα, επιχειρείται να μετατεθεί η ευθύνη στην έφορο Αρχαιοτήτων της περιοχής, τη Στέλλα Χρυσουλάκη, γιατί εκείνη ζήτησε να κηρυχθεί αρχαιολογικός ο ευρύτερος χώρος του Ελληνικού.
Αλλά πότε συνέβη αυτό; Προ διετίας. Τότε, είχε πράγματι στείλει το σχετικό έγγραφο με αυτή την πρόταση προς τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων. Η διαδικασία που έπρεπε να είχε ακολουθηθεί είναι η εξής: Η Γεν. Διεύθυνση Αρχαιοτήτων έπρεπε με δική της εισήγηση, θετική ή αρνητική, να το εισαγάγει προς συζήτηση στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Σήμερα, χωρίς γνωμοδότηση του ΚΑΣ, ποια διεύθυνση του ΥΠΠΟΑ νομιμοποιείται να προκαταλαμβάνει την έκβαση μιας συζήτησης που δεν έγινε ποτέ; Σε αυτό δεν απαντά το υπουργείο Πολιτισμού, γιατί προφανώς θέλει να καλύψει την πολιτική ηγεσία.
Τις ανασκαφές στο παραλιακό μέτωπο και στην περιοχή του Ελληνικού έκανε τα τελευταία δέκα-δεκαπέντε χρόνια η αρχαιολόγος Ντίνα Καζά. Μάλιστα έχει προβεί και σε πολλές επιστημονικές ανακοινώσεις, δηλώνοντας πως στα ίδια χώματα που περπατάμε σήμερα από το Παλαιό Φάληρο μέχρι τον Αστέρα Βουλιαγμένης ζούσαν και περπατούσαν κάποιοι άλλοι κατά την 4η και 3η χιλιετία π.Χ., δηλαδή πριν από 6.000 χρόνια, και ότι στα Αστέρια της Γλυφάδας έκαναν τα μπάνια τους, εγκατεστημένοι μάλιστα σε μόνιμες κατοικίες, άνθρωποι της πρωτοελλαδικής εποχής. Εχουμε ένα πλήθος ευρημάτων από αυτές τις περιοχές.
Με οδηγό τον περιηγητή Παυσανία, ο οποίος περιγράφει το τοπίο που αντίκρισε βγαίνοντας από τον Πειραιά στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., αλλά και τον Στράβωνα, έναν αιώνα νωρίτερα, η αρχαιολόγος Ντίνα Καζά αναγνώρισε οικίες, δρόμους, ιερά και μνημεία, ανθρώπινες δραστηριότητες, συνήθειες, λατρείες, έθιμα και παραδόσεις.
Έπειτα από 28 χρόνια ανασκαφικής έρευνας με την ΚΣΤ’ Εφορεία Αρχαιοτήτων (1983-2011), η κ. Καζά είναι σε θέση να αφηγηθεί τη διαχρονική ιστορία του δυτικού παραλιακού μετώπου της Αττικής.
Εκεί όπου βρίσκονται σήμερα οι δήμοι Παλαιού Φαλήρου, Αλίμου, Ελληνικού-Αργυρούπολης και Γλυφάδας, στην αρχαιότητα είχαν αναπτυχθεί με την ίδια ακριβώς ακολουθία οι αττικοί δήμοι του Φαλήρου, του Αλιμούντος, του Ευωνύμου και της Αιξωνής. Μάρτυρας, ο Στράβωνας που γράφει: «Μετά δε τον Πειραιά, Φαληρείς δήμος εν τη εφεξής παραλία. Είθ’ Αλιμούσιοι, Αιξωνείς, Αλαιείς Αιξωνικοί… και κατά τους Αιξωνέας δ’ εστίν Υδρούσσα» (Στρ. ΙΧ 398).
Ποιος ήταν όμως ο δήμος του Ευωνύμου που δεν αναφέρεται από τους περιηγητές; «Κατείχε ενδότερη θέση δεξιά και αριστερά της σημερινής λεωφόρου Βουλιαγμένης και περιλαμβάνει ένα μέρος από το σύγχρονο δήμο της Ηλιουπόλεως», σύμφωνα με την κ. Καζά.
«Οι αρχαίοι αττικοί δήμοι που διαμορφώθηκαν στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη, αποτέλεσαν συνέχεια προγενέστερων εγκαταστάσεων που ανάγονται στα προϊστορικά χρόνια. Κι αυτό προκύπτει γιατί στην περιοχή του Αλίμου και της Γλυφάδας βρέθηκαν ίχνη κατοίκησης από τα τέλη της 4ης και καθ’ όλη τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.Χ., ενώ πενιχρά στοιχεία αυτών των εποχών δεν λείπουν και από το Ελληνικό».
Κάτι που σημαίνει ότι μπορούν να «σκοντάψουν» σε αρχαία όσοι επιθυμούν να αξιοποιήσουν με νέα κτήρια την περιοχή του παλαιού αεροδρομίου.
Πρωτοελλαδικά και μεσοελλαδικά λείψανα έχουν βρεθεί από τον Άγιο Κοσμά, το Κοντοπήγαδο Αλίμου μέχρι και τα Αστέρια της Γλυφάδας, ενώ κατά τα μυκηναϊκά χρόνια, από το 14ο έως το 12ο αι. π.Χ., κατοικούνταν το Φάληρο, τα Λουτρά Αλίμου, ο Άγιος Κοσμάς και η Αλυκή Γλυφάδας-Βούλας. Ήταν επίσης σε χρήση η ακτή του φαληρικού λιμένα στο Δέλτα Φαλήρου, ενώ στο Κοντοπήγαδο, εκτός από τα οικιστικά συγκροτήματα, βρέθηκαν και εργαστήρια κατεργασίας λιναριού, ψαθοπλεκτικής, καλαθοπλεκτικής και παραγωγής κεραμικών.
Το ενδιαφέρον είναι ότι το Φάληρο, ο Άγιος Κοσμάς και το Κοντοπήγαδο είχαν αναπτύξει σχέση και εξάρτηση (13ο και 12ο αι. π.Χ.) με την εξουσία των Αθηνών. Η Ακρόπολη φαίνεται πως διαχειριζόταν την παραγωγή και διακίνηση των προϊόντων τους μέσω τoυ φαληρικού λιμένα.
Tα χρόνια που ακολούθησαν (από τον 8ο-4ο αι. π.Χ.) οι ίδιες περιοχές συνέχισαν να κατοικούνται, όπως αποδεικνύουν τα μεγάλα νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί στο Δέλτα Φαλήρου, στον Άλιμο (κτήμα Γερουλάνου, πλατεία Παναγούλη, άλλα οικόπεδα), στην Αργυρούπολη και το Ελληνικό (αμαξοστάσιο του Τραμ, Αεροπορική Βάση, σταθμός του Μετρό Αργυρούπολης, πλατεία Λευκωσίας Αργυρούπολης κ.ά.). Ανεπτυγμένο ήταν και το οδικό δίκτυο. Βασικοί οδικοί άξονες ήταν η αστική οδός και η παραλιακή που συνέδεαν το άστυ, τον Πειραιά και το Φάληρο με τη μεταλλοφόρο Λαυρεωτική και το Σούνιο.
Στα κλασικά χρόνια ήταν πολύ καλά οργανωμένοι οι δήμοι. Κάθε δήμος διέθετε δικά του ιερά, όπως και το δικό του δημοτικό θέατρο. Στο σημερινό Αλιμο η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως το θέατρο του Ευωνύμου και του Αλιμούντος. Το θέατρο της Αιξωνής, όμως, που μαρτυρείται επιγραφικά, δεν έχει ακόμη εντοπιστεί. Όσο για τους ναούς και τα ιερά των τεσσάρων δήμων που μαρτυρούνται φιλολογικά, η κ. Καζά υποστηρίζει ότι «γνωρίζουμε τη θέση του Θεσμοφορίου του Αλιμούντος, ενώ οι ναοί και τα ιερά του Φαλήρου που αναφέρει ο Παυσανίας, όπως και αυτά των άλλων δήμων δεν έχουν εντοπισθεί».
Η θεμελίωση ενός κτηρίου μικρών διαστάσεων εντός του Εθνικού Αθλητικού Κέντρου του Αγίου Κοσμά ίσως ανήκει σε μικρό ναό, άγνωστης θεότητας. Το Ακρωτήρι του Αγίου Κοσμά ως γνωστόν από τα τέλη του 19ου αιώνα έχει ταυτιστεί με την Κωλιάδα των αρχαίων, αν και τελευταία επανεξετάζεται το θέμα της συγκεκριμένης ταύτισης, χωρίς όμως να υπάρχουν ανασκαφικά στοιχεία που θα έλυναν διά παντός το ζήτημα. Αυτό σημαίνει πως οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει τον κορμό. Η συνέχιση της μελέτης θα προσθέσει και άλλες γνώσεις.
