Του Γιώργου Πιτροπάκη
Φωτογραφίες: Έλενα Φιλάτοβα
Ήταν ξημερώματα της 26ης Απρίλη του 1986, όταν στον αντιδραστήρα Νο 4 του πυρηνικού σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας του Τσερνόμπιλ, της τότε Σοβιετικής Ένωσης, έγινε το μεγαλύτερο πυρηνικό δυστύχημα στην ιστορία. Συνέβη στη διάρκεια ελέγχου της λειτουργίας του αντιδραστήρα. Σημειώθηκαν δύο, σχεδόν απανωτές, εκρήξεις και δύο εργαζόμενοι σκοτώθηκαν ακαριαία.
Αμέσως μετά το δυστύχημα, οι πυροσβέστες μέχρι στις 5 τα ξημερώματα κατάφεραν και έσβησαν τη φωτιά στο κτήριο. Κανένας όμως δεν τους ενημέρωσε για το πόσο επικίνδυνα ραδιενεργοί ήταν οι καπνοί και τα συντρίμμια. Έτσι δέχθηκαν πολύ υψηλές δόσεις ραδιενέργειας. Θανατηφόρες για τους περισσότερους. Η φωτιά μέσα στον αντιδραστήρα συνέχισε να καίει μέχρι που την έσβησαν ρίχνοντας με ελικόπτερα τόνους σκυροδέματος, άμμο, πηλό και μόλυβδο.
Τις πρώτες ώρες μετά την έκρηξη κανένας από τους υπεύθυνους δεν γνώριζε τα πραγματικά επίπεδα ραδιενέργειας. Οι βασικοί μετρητές δεν ήταν προσβάσιμοι και οι υπόλοιποι έδειχναν απλώς ότι ήταν εκτός επιτρεπτών ορίων. Έτσι οδηγήθηκαν σε λανθασμένες εκτιμήσεις. Ο διευθυντής του εργοστασίου, Αλεξάντερ Ακίμοβ, πίστευε ότι ο αντιδραστήρας ήταν ανέπαφος και μαζί με τους άντρες του προσπάθησαν να εξασφαλίσουν ροή νερού για να τον ψύξουν. Κανείς τους δεν φορούσε προστατευτικές στολές. Πέθαναν μέσα σε τρεις εβδομάδες.
Για τους κατοίκους του Πριπγιάτ, το ξημέρωμα ήταν ιδιαίτερα ευχάριστο. Οι υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες που επικρατούσαν τις τελευταίες ημέρες στην περιοχή και η αργία του Σαββάτου τους είχε οδηγήσει από νωρίς στις όχθες του ποταμού που διασχίζει την πόλη και στα κοντινά πάρκα. Κανείς τους δεν ήξερε τι είχε συμβεί ούτε υποπτεύονταν τη μεγάλη καταστροφή. Παραξενεύτηκαν μόνο όταν είδαν στους γεμάτους κίνηση δρόμους να κάνουν την εμφάνισή τους αστυνομικοί ντυμένοι με πλαστικές φόρμες και να κάνουν μετρήσεις. Οι κάτοικοι όμως ρωτώντας να μάθουν τι συμβαίνει, μάθαιναν ότι απλώς γίνεται μια άσκηση ρουτίνας. «Όλα είναι εντάξει», τους έλεγαν.
Η πρώτη επίσημη ενημέρωση για το πυρηνικό ατύχημα θα γίνει 36 ώρες μετά το συμβάν από το ραδιοφωνικό σταθμό της πόλης. Ήταν μια λιτή ανακοίνωση που καλούσε τους κατοίκους (ξεπερνούσαν τους 50.000) να εγκαταλείψουν άμεσα την πόλη. Η εκκένωση άρχισε στις 2 μετά το μεσημέρι της 27ης Απριλίου και οι αρχές βεβαίωναν τους πολίτες ότι θα επέστρεφαν σε τρεις ημέρες. Κάθε άτομο είχε δικαίωμα να κουβαλά μια βαλίτσα.
Οι κάτοικοι δεν επέστρεψαν ποτέ. Τα προσωπικά τους αντικείμενα παραμένουν στην πόλη-φάντασμα γεμάτα ραδιενέργεια. Ο πρώην πρέσβης της Ουκρανίας στην Ελλάδα, Βαλερί Τσιμπούχ, που ήταν τότε μέλος της επιτροπής για την απομάκρυνση του πληθυσμού, θυμάται: «Η εικόνα που αντίκρισα φτάνοντας ήταν πολεμική. Θύμιζε κινηματογραφική ταινία. Χιλιάδες άνθρωποι να φεύγουν από την περιοχή και μόνο εμείς να πηγαίνουμε αντίθετα. Μόνο τότε συνειδητοποίησα το μέγεθος της τραγωδίας. Έφτασα σε μια εγκαταλελειμμένη πόλη».
Τελικά το πυρηνικό δυδτύχημα εκτόπισε περισσότερους από 300.000 κατοίκους, 31 άμεσους θανάτους και στα επόμενα χρόνια τουλάχιστον 40.000 άνθρωποι θα χάσουν τη ζωή τους από καρκίνο.
Το ραδιενεργό νέφος απλώθηκε γρήγορα πάνω από σχεδόν ολόκληρη την Ευρώπη -έφτασε μέχρι τη Νορβηγία-, με τα μεγαλύτερα προβλήματα να εμφανίζονται στις περιοχές κοντά στον κατεστραμμένο αντιδραστήρα. Το πυρηνικό δυστύχημα του Τσερνόμπιλ ήταν ένα ισχυρότατο πλήγμα για το κύρος και την αξιοπιστία της Σοβιετικής Ένωσης. Την Πρωτομαγιά, στο «πνιγμένο» από τη ραδιενέργεια Κίεβο, οι επίσημοι εορτασμοί έγιναν κανονικά. Και μόνο τον Ιούλιο οι σοβιετικές αρχές άρχισαν να κατασκευάζουν ένα προστατευτικό κάλυμμα από σκυρόδεμα και χάλυβα πάνω από το κτήριο του αντιδραστήρα, ώστε να μη διαφύγουν ραδιενεργά υλικά στην ατμόσφαιρα. Η κατασκευή ολοκληρώθηκε μέσα σε πέντε μήνες και είχε σχεδιαστεί για να διαρκέσει 30 χρόνια.
Στις μέρες μας ένα νέο έργο βρίσκεται υπό κατασκευή, που φιλοδοξεί όχι μόνο να προστατεύει τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα αλλά και να αφαιρέσει τα ραδιενεργά απόβλητα που απομένουν στην περιοχή, με σκοπό να καταστήσει την περιοχή και πάλι κατοικήσιμη.
Ενδιαφέρον για τους επιστήμονες αποτελεί το φαινόμενο ότι με τη δημιουργία απαγορευμένης ζώνης 30 χιλιομέτρων γύρω από τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα έχει παρατηρηθεί τεράστια αύξηση της πανίδας. Γεγονός που παρά τις απαγορεύσεις οδηγεί πολλούς κατοίκους μικρών κυρίως χωριών να επιστρέψουν στα σπίτια τους.
Οι επιστήμονες αποδίδουν το φαινόμενο αυτό κατά κύριο λόγο στην απουσία ανθρώπων από την περιοχή. Μία διεθνής ομάδα ερευνητών ανακάλυψε ότι πολλά ζώα, συμπεριλαμβανομένων ελαφιών, αγριογούρουνων και λύκων, βρίσκονται σε αναπάντεχη αφθονία στα χιλιόμετρα της έκτασης που αποκλείστηκε μετά το δυστύχημα. Επίσης δεν έχει παρατηρηθεί κανενός είδους μετάλλαξη. Μάλιστα οι επιστήμονες επιμένουν ότι οι επιπτώσεις της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητες όπως το κυνήγι, η γεωργία και η δασοκομία έχουν χειρότερες επιπτώσεις από την ακτινοβολία.
Οι παπαρούνες ανθίζουν στο Τσερνόμπιλ
«Ηρωίνη του Τσερνόμπιλ» αποκαλούν τη ραδιενεργή και ούτως ή άλλως θανατηφόρα ηρωίνη που εδώ και περισσότερα από 15 χρόνια κυκλοφορεί στις δυτικές χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και στη Ρωσία. Σε ιατρικά έντυπα είδαν το φως της δημοσιότητας οι εκθέσεις που μιλούσαν για το τεράστιο μέγεθος που είχαν οι παπαρούνες που καλλιεργούνταν στην «απαγορευμένη ζώνη» των 30 χιλιομέτρων που απλώνεται σε δυο χώρες, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία, τα σύνορα της οποίας απέχουν μόλις 16 χιλιόμετρα από τον αντιδραστήρα Νο4.
Η καλλιέργεια παπαρούνας έτσι κι αλλιώς ήταν ανέκαθεν διαδεδομένη σ’ αυτές τις χώρες (σ.σ. και σε όλες της χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης). Αποτελεί παράδοση, με αποτέλεσμα να καθιστά αναποτελεσματική την υπάρχουσα νομοθεσία. Η παπαρούνα (μήκων η υπνοφόρος) χρησιμοποιείται ευρύτατα στη μαγειρική και στις αγροτικές περιοχές εξακολουθεί να υποκαθιστά τα –ακριβά– αναλγητικά φάρμακα. Κατάφεραν μάλιστα, από τα χρόνια του «υπαρκτού« και παρά τα πρωτόγνωρα μέσα που διέθεταν, να επεξεργάζονται το ακατέργαστο όπιο, τους «χυμούς» της παπαρούνας.
Σύμφωνα με τις εκθέσεις των υπουργείων Εσωτερικών Υποθέσεων της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας και της Ρωσίας, πίσω από την «ηρωίνη του Τσερνόμπιλ» βρίσκονται οργανωμένες παράνομες επιχειρήσεις που ελέγχουν ολόκληρη την αλυσίδα παραγωγής. Από την καλλιέργεια και τη συγκομιδή μέχρι την επεξεργασία και τη διακίνηση. Τα κέρδη τους φυσικά είναι τεράστια και ανέρχονται σε πολλά εκατομμύρια δολάρια το χρόνο.
Για τους παραπάνω «επιχειρηματίες» το Τσερνόμπιλ ήταν δώρο εξ ουρανού, καθώς οι χώρες της πρώην σοβιετικής Ασίας και το Αφγανιστάν, όχι μόνο πέφτουν μακριά, αλλά και συνεχώς ενισχύουν τα σύνορά τους κατά της διακίνησης ναρκωτικών. Έτσι αποφάσισαν να επενδύσουν στο Τσερνόμπιλ, σε μια «επιχείρηση» όπου μάλιστα δεν θα ρισκάριζαν ιδιαίτερα τα χρήματά τους.
Το ότι η περιοχή ήταν και εξακολουθεί να είναι μολυσμένη δεν τους απασχόλησε στο ελάχιστο. Η αποκλεισμένη ζώνη μετατράπηκε σ’ ένα θαυμάσιο και «προστατευμένο θερμοκήπιο καλλιέργειας οπίου», καθώς η ραδιενέργεια βοήθησε τις παπαρούνες να γίνονται μεγαλύτερες, και οι μεγαλύτερες παπαρούνες δίνουν περισσότερη ηρωίνη. Αυτό ήταν το ζητούμενο και επετεύχθη.
Φτωχοί αγρότες τοξικομανείς –«μουλάρια» τους αποκαλούν– από τις γύρω περιοχές είναι το «εργατικό δυναμικό» που ανέλαβε τους χειρωνακτικούς τομείς παραγωγής και μεταφέρουν μέσα από μονοπάτια την ηρωίνη στη Ρωσία. Όσο για τις ποσότητες ηρωίνης που παράγονται, αυτές παραμένουν άγνωστες. Από την έκθεση της αστυνομίας του Γκόμελ (λευκορωσική πόλη πολύ κοντά στα σύνορα με την Ουκρανία) προκύπτει ότι τον περασμένο χρόνο είχε δεσμεύσει σχεδόν ένα τόνο.
Παράλληλα κατάφεραν να καταστρέψουν αρκετές εκτάσεις με καλλιέργειες. Παρ’ όλα αυτά ο υπουργός Εσωτερικών Υποθέσεων της Λευκορωσίας, Σεργκέι Πιβανόβ, ομολογεί ότι η λευκορωσική πλευρά της απαγορευμένης ζώνης του Τσερνόμπιλ δεν είναι «αυστηρά» φρουρούμενη ούτε στους δρόμους. «Είναι επικίνδυνο, τίθεται θέμα υγείας των φρουρών. Όσο για το δάσος, είναι αδύνατον να ελέγχουμε όλα τα περάσματα».
Τσερνόμπιλ. Η τουριστική διαχείριση ενός δυστυχήματος
«Και αυτός είναι ο αντιδραστήρας Νο4», μας λέει χαμογελαστή η ξεναγός με τα πυρόξανθα μαλλιά. Βρισκόμαστε στο Τσερνόμπιλ, εδώ που η «επόμενη μέρα» των ταινιών επιστημονικής φαντασίας είναι πραγματικότητα και απλώνεται μπρος στα μάτια μας. Το κουφάρι του κατεστραμμένου από την έκρηξη αντιδραστήρα στέκεται μπροστά μας απειλητικό και πάντα επικίνδυνο. Νιώθω «σοκ και δέος», τόσο που η βαριά σλαβική προφορά της ξεναγού μας νομίζω ότι βγαίνει μέσα απ’ τη σαρκοφάγο που κάλυψε τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα. Ήταν 26 Απριλίου 1986, όταν έγινε το μεγαλύτερο πυρηνικό δυστύχημα της ιστορίας. Σήμερα έχει μετατραπεί σε τουριστική ατραξιόν για τους λάτρεις του «ζην επικινδύνως» -και όχι μόνο.
Η πρόσβαση στην επικίνδυνη ζώνη, ακτίνας 30 χιλιομέτρων, γύρω από τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα είναι απαγορευμένη και ελέγχεται αυστηρά από το στρατό και την αστυνομία. Όμως το υπουργείο Εσωτερικών, που διαχειρίζεται τις συνέπειες του δυστυχήματος, έχει συστήσει την εταιρεία Chernobyl Interinform και τα τελευταία χρόνια οργανώνει ημερήσιες ξεναγήσεις στην περιοχή και φυσικά έχει το μονοπώλιο. Με 150 δολάρια εξασφαλίζουν άδειες, επίσημο οδηγό-ξεναγό και ένα «εγγυημένο γεύμα» με υλικά από την ουκρανική πρωτεύουσα. Και οι επισκέπτες δεν είναι και λίγοι. Από μερικές δεκάδες την πρώτη χρονιά φέτος ξεπέρασαν τα τρεις χιλιάδες άτομα. Για την καινούργια χρονιά μάλιστα οι αρχές περιμένουν αθρόα προσέλευση, καθώς συμπίπτει με την επέτειο των είκοσι χρόνων από την καταστροφή και ετοιμάζουν μια σειρά από εκδηλώσεις.
Η διαδρομή με το μικρό λεωφορείο για τον τόπο του δυστυχήματος είναι θαυμάσια και ο καιρός καταπληκτικός. Γύρω και μέσα στην αποκλεισμένη ζώνη μερικά χωριά εξακολουθούν να κατοικούνται, καθώς οι κάτοικοί τους αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τη γη και τα σπίτια τους. Στις άκρες του δρόμου ηλικιωμένες αγρότισσες πουλούν τα εμπορεύματά τους, πλεξούδες κρεμμύδια, φρέσκα μανιτάρια και μποτίλιες με μπίρα και βότκα. Σε όλη την περιοχή, ακόμα και μέσα στην αποκλεισμένη ζώνη, δίπλα στον αντιδραστήρα, η βλάστηση είναι πλούσια, σχεδόν οργιώδης και δεν μπορεί να το χωρέσει το μυαλό κανενός ότι το πυρηνικό δηλητήριο άφησε «άθικτη» την ουκρανική γη.
Μπορεί το Τσερνόμπιλ να έγινε παγκοσμίως γνωστό εξ αιτίας του δυστυχήματος, όμως η πόλη με τα περισσότερα θύματα και τις μεγαλύτερες καταστροφές ήταν το Πριπγιάτ. Βρίσκεται σε απόσταση 3 μόλις χιλιομέτρων από τον αντιδραστήρα και η πόλη κατοικούνταν αποκλειστικά απ’ τους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους στο πυρηνικό εργοστάσιο. Ηταν μια νεόκτιστη και σύμφωνα με τα «υψηλά» σοσιαλιστικά πρότυπα πόλη. Τεράστιες εργατικές πολυκατοικίες, φαρδιές λεωφόροι, άριστο συγκοινωνιακό δίκτυο, μεγάλα πάρκα και χώροι αναψυχής. Από τους 50.000 κάτοικους του τώρα πια κανένας δεν ζει εδώ.
Ο χρόνος στη πόλη μοιάζει να έχει σταματήσει ακριβώς τη στιγμή της έκρηξης. Το ξενοδοχείο Πολισία έχει μετατραπεί σε ερείπια. Από το νηπιαγωγείο της πόλης παιδιά και δάσκαλοι τράπηκαν τόσο γρήγορα σε φυγή, που ακόμα και σήμερα βρίσκουμε διάσπαρτα παιδικά παπούτσια, κούκλες και τετράδια. Στους τοίχους του πάντως τα συνθήματα επιμένουν να προτρέπουν τα παιδιά να μελετούν για το καλό της μεγάλης σοσιαλιστικής πατρίδας. Σ’ ένα από τα σχολεία της πόλης οι μάσκες αερίων που προορίζονταν για την προστασία των μαθητών είναι διάσπαρτες στο πάτωμα. Σύμφωνα με την ξεναγό μας, οι μάσκες αυτές δεν χρησιμοποιήθηκαν ποτέ. «Οι κλέφτες έβγαλαν τα φίλτρα από τις μάσκες και τα πούλησαν» μας λέει.
Λίγο καιρό μετά την έκρηξη και μόλις κατακάθισε ο πρώτος ραδιενεργός κουρνιαχτός άρχισαν οι λεηλασίες στην περιοχή. Οχι μόνο τα σπίτια αλλά και τα δημόσια κτήρια και τα εγκαταλελειμμένα εργοστάσια λεηλατήθηκαν και εξακολουθούν να λεηλατούνται μέχρι και σήμερα. Από τους πλέον προσφιλείς τόπους για λεηλασία είναι τα νεκροταφεία αυτοκινήτων, των εργαλείων και των μηχανημάτων που χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστεί η σαρκοφάγος. Υπολογίζονται σε πολλές εκατοντάδες τα αυτοκίνητα που κυκλοφορούν στους δρόμους των ουκρανικών πόλεων. Ανταλλακτικά και λάστιχα αυτοκινήτων είναι τα «προϊόντα» που έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση απ’ την αποκλεισμένη ζώνη. Οτι τα «απαλλοτριωμένα» είδη είναι τίγκα στη ραδιενέργεια δεν τους απασχολεί ούτε στο ελάχιστο.
Επόμενος σταθμός το μνημείο για τους εθελοντές πυροσβέστες και τους άλλους εργάτες που έτρεξαν πρώτοι στον τόπο της καταστροφής. «Σ’ αυτούς που έσωσαν τον κόσμο», γράφει η πινακίδα. Η ξεναγός εξηγεί ότι από εκείνους που έτρεξαν πρώτοι μόνο ένας εξακολουθεί να είναι ζωντανός, γεγονός που η ίδια αποδίδει στη βότκα. «Ηταν σε ένα γάμο και έφτασε εδώ πολύ μεθυσμένος» λέει σοβαρά.
Στη εξάωρη διάρκεια της παραμονής μας «μετρηθήκαμε» πολλές φορές. Σε καμιά περίπτωση δεν ξεπεράσαμε τα επιτρεπτά όρια. Και σύμφωνα με τα λεγόμενα της ξεναγού μας, δεχτήκαμε λιγότερη ακτινοβολία απ’ ό,τι θα δεχόμασταν σε με ακτινολογική εξέταση.
Στο τέλος σταθήκαμε σε μια γέφυρα με σκουριασμένες σιδηροδρομικές γραμμές και ρίχναμε κομμάτια ψωμί στα γατόψαρα που ζουν στα ήρεμα και θολά νερά μιας λιμνούλας δίπλα στο «σιωπηλό» αντιδραστήρα. Γύρω γύρω, κάθε είδους πουλιά πετούσαν ανέμελα. Τα πάντα ήταν τόσο ήρεμα, τόσο γαλήνια κι όλα έμοιαζαν «σαν» να μην είχε συμβεί τίποτα εδώ. Μόνο κάποια στιγμή ένα «τέρας» μήκους τουλάχιστον δύο μέτρων εμφανίστηκε ξαφνικά, άρπαξε ένα μεγάλο κομμάτι ψωμί και εξαφανίστηκε αμέσως στα σκοτεινά νερά. «Το μήκος του είναι φυσιολογικό» καθησύχασε η ξεναγός. Το γατόψαρο πάντως μας θύμισε τι έχει συμβεί.
