Του Γιώργου Πιτροπάκη
«Η απόφαση για ματαίωση της ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» δεν ήταν σωστή». Αυτές ήταν οι πρώτες κουβέντες που μου είπε ο Νίκος Κυριακίδης, από τους πρωταγωνιστές της «επιχείρησης των υπονόμων», όταν συναντηθήκαμε για πρώτη φορά.
Ήταν αρχές καλοκαιριού του 2004 όταν συναντηθήκαμε στο γραφείο του, στο «σπίτι του λαού» στον Περισσό.
Ακολούθησαν κι άλλες. Στα πλαίσια ενός «μεγαλόπνοου» ρεπορτάζ για το περιοδικό «Έψιλον» της Ελευθεροτυπίας, με θέμα την «επιχείρηση των υπονόμων». Συμπληρώνονταν τότε, 60 χρόνια από τα Δεκεμβριανά και ήθελα να κάνω ένα μεγάλο αφιέρωμα για την επιχείρηση ανατίναξης του ξενοδοχείου Μ. Βρετανία. Ρεπορτάζ το οποίο δυστυχώς δεν ολοκληρώθηκε ποτέ εξ αιτίας της ΕΥΔΑΠ. Δεν μας επέτρεψε να μπούμε στους υπονόμους για να φωτογραφήσουμε. Η βοήθεια όμως του Νίκου Κυριακίδη ήταν τεράστια και η μαρτυρία του θεωρείται ως η πλέον αξιόπιστη.
«H ανατίναξη δε θα γίνει! Σταματήστε τη γεννήτρια! Ήρθε ο Τσόρτσιλ! Σβήστε τη γεννήτρια αμέσως», φώναξε ο Σπύρος Καλοδίκης, πριν καν σταματήσει την μοτοσικλέτα του, β’ γραμματέας της κομματικής οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ, προς τους άνδρες που χειρίζονταν τη γεννήτρια – αυτοκίνητο και ήταν έτοιμοι να πυροδοτήσουν με καλώδιο τον ένα περίπου τόνο εκρηκτικά που είχαν τοποθετηθεί στα θεμέλια του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία» στην πλατεία Συντάγματος.
Ήταν ανήμερα των Χριστουγέννων του 1944 παρόλα αυτά οι μάχες με τους «συμμάχους» Άγγλους, μαίνονταν, και η ξαφνική άφιξη του Τσόρτσιλ στην Αθήνα ματαίωσε μια καλά προετοιμασμένη και οργανωμένη επιχείρηση που αν ολοκληρώνονταν τα αποτελέσματα της θα ήταν τόσο θεαματικά όσο και καταστροφικά. Στα διαμερίσματα του πολυτελούς ξενοδοχείου είχε καταλύσει η κυβέρνηση Παπανδρέου αλλά και το στρατιωτικό επιτελείο των Άγγλων με επικεφαλής το στρατηγό Σκόμπι.
Αν το «κράτος του Παπανδρέου» ή «Σκομπία», όπως σκωπτικά αποκαλούσαν το κέντρο της Αθήνας, που βρίσκονταν υπό βρετανικό έλεγχο, και ορίζονταν σχεδόν όπως ο σημερινός δακτύλιος, το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», εν τη υπερβολή του, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν η πρωτεύουσα.
Η κυβέρνηση Παπανδρέου που είχε σχηματιστεί με αγγλική προσταγή αλλά και με την συναίνεση των αντιστασιακών οργανώσεων, είχε αναλάβει όλες τις εξουσίες. Στην πραγματικότητα όμως αυτό ήταν ένα κενό γράμμα. Πέρα από τα λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα που αναφέραμε, δεν είχε καμία ισχύ. Παντού κυριαρχούσε το κράτος του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ.
Η κυβέρνηση Παπανδρέου πάντως είχε όμως κατορθώσει να συσπειρώσει γύρω της όλες τις αντιΕΑΜικές και αντιΚΚΕ δυνάμεις. Γερμανόφιλοι, μοναρχικοί και αντιμοναρχικοί, ακροδεξιοί, ταγματασφαλίτες, δοσίλογοι βασανιστές, καταδότες των Γερμανών, Χίτες, είχαν περάσει στην υπηρεσία των Άγγλων και της κυβέρνησης και εξακολουθούσαν να προκαλούν τον λαό της Αθήνας.
Η ανατίναξη – σαμποτάζ, του ξενοδοχείου «Μ. Βρετανία» θα ήταν όχι μόνο ένα θεαματικό αλλά και καίριο χτύπημα στην καρδιά της «Σκομπίας» και τις αγγλικές δυνάμεις που βρίσκονταν ήδη υπό μεγάλη πίεση. Ήδη ο στρατηγός Σκόμπι σκέφτονταν να απαγκιστρωθεί από το κέντρο της πόλης και να προσπαθήσει να κρατήσει το λιμάνι του Πειραιά μέχρι να φτάσουν ενισχύσεις.
Ωστόσο δεν ήταν η πρώτη φορά που υπονομευόταν με εκρηκτικά το ξενοδοχείο. Πρώτοι το είχαν κάνει οι Γερμανοί, κατά την αποχώρησή τους από την Αθήνα, αλλά την τελευταία ώρα …άλλαξαν γνώμη και δεν πυροδότησαν τα εκρηκτικά. Οι «κακές γλώσσες» λένε με το αζημίωτο, σε αγγλικές λίρες. Όμως κάποια μέλη του ΚΚΕ, που εκείνη την εποχή είχε μάτια και αυτιά παντού, έμαθαν το σχέδιο των Γερμανών. Το κρυφό σχέδιο γρήγορα το έμαθε και ο ΕΛΑΣ Αθήνας και, παραμονές Χριστουγέννων, έσπευσε με μια επιχείρηση αστραπή, να παγιδεύσει ξανά το κτίριο για λογαριασμό του.
Για την ιστορία αξίζει να πούμε ότι το ξενοδοχείο είναι ένα από τα πιο ιστορικά της Αθήνας. Η κατασκευή του κτιρίου ξεκίνησε στα 1842, δώδεκα χρόνια μετά την σύσταση του ελληνικού κράτους και είναι το δεύτερο μετά τα ανάκτορα – τώρα βουλή – της πλατείας συντάγματος. Σχεδιασμένο από τον Αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν, αποτέλεσε αρχικά κατοικία του Αντώνιου Δημητρίου από τη Λήμνο.
Σε ξενοδοχείο και με το σημερινό του όνομα μετατράπηκε το 1874 από τον Ευτάθιο Λάμψα. Το 1888 το ξενοδοχείο ήταν από τα πρώτα κτήρια της Αθήνας που ηλεκτροδοτήθηκε. Το 1928 τα υπόγειά του διαμορφώθηκαν σε αντιαεροπορικά καταφύγια. Το 1940 αμέσως μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου έγινε η έδρα της κυβέρνησης Μεταξά όπου διατηρούσε γραφείο και ο βασιλιάς Γεώργιος. Με την κατάληψη της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα το ξενοδοχείο έγινε στρατηγείο της Βέρμαχτ και τόπος κατοικίας υψηλόβαθμων Γερμανών.
Την ιδέα της υπονόμευσης με εκρηκτικά του ξενοδοχείου την είχε ο Σπύρος Καλοδίκης και στον ίδιο, από την ηγεσία του ΕΛΑΣ Αθήνας, ανατέθηκε ο σχεδιασμός, η οργάνωση και η εκτέλεση της επιχείρησης. Ήταν β’ γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ, Ακροναυπλιώτης, δραπέτης και οργανωτής των μεγάλων διαδηλώσεων της Κατοχής στην Αθήνα. Το κόμμα, δεν είχε ιδέα για την οργάνωση της επιχείρησης και ότι ενημερώθηκε την τελευταία στιγμή, αυτό τουλάχιστον προκύπτει από τα όσο γράφει ο Β. Μπαρτζώτας (Φάνης), γραμματέας της ΚΟΑ, την περίοδο εκείνη:
«Δυνάμεις του ΕΛΑΣ Αθήνας, πλαισιωμένες από στελέχη της ΚΟΑ, με επικεφαλής στον σ. Σπύρο Καλοδίκη, έκαναν μια άλλη τολμηρή και ηρωική επιχείρηση. Έχοντας στα χέρια τους το γενικό σχεδιάγραμμα των υπονόμων της Αθήνας, έπειτα από πορεία 12 ωρών μέσα στα βρώμικα νερά των οχετών, με άμεσο κίνδυνο της ζωής τους, κατόρθωσαν να κουβαλήσουν κάτω από την πλατεία Συντάγματος, ακριβώς στο ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρετανίας», όπου ήταν η έδρα της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου, του «Κράτους Παπανδρέου», περίπου έναν τόνο εκρηκτικής ύλης, τροτύλης και με ηλεκτρικό σύρμα συνέδεσαν την τροτύλη με ειδικό ηλεκτρικό μηχάνημα ανατίναξης, που βρίσκονταν στη δική μας περιοχή. 
Ο σ. Καλοδίκης ανέφερε σε μένα, τη μέρα των Χριστουγέννων (25 Δεκέμβρη 1944), για την επιχείρηση αυτή, με τη δήλωση ότι είναι έτοιμοι να τινάξουν στον αέρα το άντρο της κυβέρνησης Παπανδρέου και των Άγγλων. Εγώ ανέφερα στο ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ που θα ‘δινε και την τελική έγκριση. Το ΠΓ της ΚΕ έχοντας υπόψη τον ερχομό του Τσόρτσιλ και τις διαπραγματεύσεις μαζί του, μας είπε να περιμένουμε μερικές μέρες».
Σε επιχειρησιακό επίπεδο όλα ξεκίνησαν από το …δημαρχείο της Αθήνας, απ’ όπου πάρθηκαν οι σχετικοί χάρτες και μελετήθηκαν προσεκτικά. Και όπως μας είπε ο Ν. Κυριακίδης:
«Ο ένας σύντροφος μηχανικός, ειδικευμένος στους υπονόμους του Βελγίου και ο άλλος υπολοχαγός Μηχανικού, ειδικευμένος στα εκρηκτικά, δυστυχώς δε θυμάμαι τα ονόματά τους, κατάστρωσαν τα σχέδια για την είσοδό μας στους υπονόμους της Αθήνας και καθόρισαν το σημείο των υπονόμων από όπου θα μπούμε. Έτσι κατάφεραν και επέλεξαν το μεγαλύτερο μέρος της υπόγειας διαδρομής να γίνει μέσω υπονόμων με βρόχινα νερά και όχι με ακαθαρσίες.
Παρόλα αυτά η διαδρομή δεν ήταν ένας ευχάριστος περίπατος. Η ατμόσφαιρα ήταν τόσο αποπνιχτική, που κάποιοι δεν άντεξαν και έχασαν τις αισθήσεις τους. Τα νερά σε αρκετά σημεία της διαδρομής τους, εκεί που στένευε, έφτανε ως το στήθος. Όσο για τα ποντίκια που υπήρχαν παντού, είχαν μέγεθος λαγού. Στην προσπάθεια συμμετείχαν τεχνικοί και μάστορες μαραγκοί. Μπήκαν πρώτοι στους υπονόμους και έκαναν τις σχετικές προεργασίες. Ήταν το πρώτο συνεργείο και έκανε πολύ σοβαρή δουλεία. Μέχρι και σκάλες τοποθέτησαν διότι υπήρχαν πολλά ανισόπεδα σημεία. Τόσο, που τα νερά έπεφταν από τον ένα υπόνομο στον άλλο από τέτοιο ύψος που θύμιζε καταρράκτη».
«Στις 22/12/1944, (συνέχισε ο Νίκος Κυριακίδης) αν θυμάμαι καλά, αποφασίστηκε να μπούμε μέσα στον υπόνομο 150 περίπου άνδρες του ΕΛΑΣ και άλλα στελέχη του Κόμματος, με στόχο και κατεύθυνση το ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρετανίας». Ξεκινήσαμε έξω από ένα σπίτι, στη γωνία Αχιλλέως και Γιατράκου, αλλά δεχτήκαμε επίθεση από όλμους και σταματήσαμε. Είχαμε και την απώλεια ενός μέλους του Γραφείου της Αχτίδας που σκοτώθηκε από αγγλικό βλήμα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η επιχείρηση να αναβληθεί, μέχρι να επιλεχθεί άλλο σημείο, μακρύτερα από το Μεταξουργείο, όπου σχεδόν βρίσκονταν τα σύνορα της «Σκομπίας».
Από την οδό Λένορμαν μπήκαν τελικά, κατά ομάδες, οι άνδρες που είχαν αναλάβει την να μεταφέρουν τα εκρηκτικά στα θεμέλια του ξενοδοχείου. Για περισσότερες από 15 ώρες οι άντρες του ΕΛΑΣ και τα μέλη του ΚΚΕ πηγαινοέρχονταν μέσα στους ρυπαρούς υπονόμους μεταφέροντας τα εκρηκτικά.
Ήταν σημεία που οι υπόνομοι ήταν τόσο κοντά στην επιφάνεια του δρόμου που όταν περνάγανε κοντά από τις σχάρες, ακούγανε ακόμα και τι κουβέντιαζαν οι περαστικοί. Και δεν ήταν μόνο οι περαστικοί. Υπήρχαν παντού και τα αγγλικά περίπολα. Σε ολόκληρη τη διάρκεια της επιχείρησης κανένας δεν μιλούσε, οι απαραίτητες συνεννοήσεις γίνονταν μόνο με χειρονομίες. Ο φωτισμός γινόταν με μικρές δάδες και κλεφτοφάναρα. Υπήρχαν μάλιστα και δυο ομάδες, μια που προπορευόταν και μια που ακολουθούσε, για να κλείνει τις σχάρες ώστε να μην περνά φως. Και δεν ήταν μόνο οι περαστικοί, αλλά και τα αγγλικά περίπολα που υπήρχαν παντού. Σε ολόκληρη τη διάρκεια της επιχείρησης οι συνεννοήσεις γίνονταν με χειρονομίες.
Ήταν μια καλομελετημένη και άρτια εκτελεσμένη επιχείρηση που έφτασε στο τέλος της με τον καλύτερο τρόπο. Τα πάντα πλέον ήταν έτοιμα και οι μαχητές που είχαν την ευθύνη της πυροδότησης των εκρηκτικών, περίμεναν το σύνθημα για να πυροδοτήσουν με την ηλεκτρογεννήτρια που ήδη δούλευε, τα εκρηκτικά. Οι υπόλοιποι, όσοι γνώριζαν για την ενέργεια, απλά περίμεναν να ακούσουν την έκρηξη και να πανηγυρίσουν πάνω στα συντρίμμια του ξενοδοχείου, αλλά και του «παλιού κόσμου». Όλοι ήταν πεπεισμένοι πως ύστερα από αυτή την πραγματικά δύσκολη αλλά εξ ίσου θεαματική και αποτελεσματική ενέργεια η έκβαση «της μάχης της Αθήνας», θα έγερνε αποφασιστικά υπέρ των «επαναστατικών» όπλων.
Τελικά, στον ίδιο άνθρωπο, τον Σπύρο Καλοδίκη, τον εμπνευστή, σχεδιαστή και οργανωτή, του μεγάλου και παράτολμου αυτού εγχειρήματος, είχε πέσει ο «κλήρος» να γίνει ο κήρυκας των κακών μαντάτων. Αυτός ανακοίνωσε, την τελευταία πραγματικά στιγμή την αναβολή της έκρηξης.
Η είδηση ότι ο Τσόρτσιλ έφτασε στην Αθήνα και πως προτίθεται να καταλύσει στο ξενοδοχείο, δεν ήταν αστεία. Η απόφαση για ματαίωση της έκρηξης (για μερικές μέρες) ήταν άμεση και δεν σήκωνε παρερμηνείες. Μια έκρηξη με θύμα τον Βρετανό πρωθυπουργό θα είχε τεράστιο και παγκόσμιο αντίκτυπο. Δεν αποκλείεται μάλιστα αν συνέβαινε αυτό πολλά από αυτά που στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια θεωρούσαμε δεδομένα να ήταν εντελώς διαφορετικά.
Εξ άλλου ο πόλεμος μπορεί να είχε μπει στην τελευταία φάση του, αλλά η νίκη κατά των φασιστικών δυνάμεων ήταν ακόμη μακριά Για την ιστορία πάντως να πούμε ότι ο Τσόρτσιλ, δεν έμεινε στο «Μεγάλη Βρετανία» αφού εξ αρχής για τον Άγγλο πρωθυπουργό είχε επιλεχθεί ως ασφαλέστερος τόπος διαμονής το κτήριο της αγγλικής πρεσβείας.
Η ολιγοήμερη αναβολή της έκρηξης, όπως είχε λεχθεί ότι θα ήταν, έμελε να είναι παντοτινή. Σε αυτό ίσως συνέβαλε το γεγονός ότι την επόμενη μέρα, 26 του Δεκέμβρη, εντελώς τυχαία τα εκρηκτικά βρέθηκαν, από Xίτες.
Όσον αφορά τους μαχητές που συμμετείχαν στην επιχείρηση, η ματαίωση της πυροδότησης των εκρηκτικών τούς γέμισε με οργή και αγανάκτηση. «Όλοι εμείς, όσοι βρεθήκαμε εκεί και πήραμε μέρος στην επιχείρηση, βρώμικοι και βρεγμένοι ως το κόκαλο από τα νερά των υπονόμων, αισθανθήκαμε μεγάλη αγανάκτηση για τη ματαίωση της ανατίναξης. Ακόμα και σήμερα, παρ’ ότι πέρασαν τόσα πολλά χρόνια, δεν έχω πειστεί ακόμη ότι εκείνη η απόφαση, ήταν σωστή», επανέλαβε ο Νίκος Κυριακίδης. Έκανε μια μικρή παύση και μου είπε με νόημα:
«Πριν από καιρό (θυμίζω η συζήτησή μας έγινε το καλοκαίρι του 2004) σε μια εκπομπή στην τηλεόραση, του κ. Παπαχειλά, μεταξύ των άλλων αναφέρθηκε και στην “επιχείρηση των υπονόμων”. Δε γνωρίζω αν αυτοί που παραβρέθηκαν σ’ αυτή την εκπομπή είχαν πάρει μέρος σ’ αυτή την επιχείρηση. Εγώ δε θυμάμαι, μπορεί να κάνω λάθος ή μπορεί να έμαθαν ή άκουσαν από άλλους τα της επιχείρησης αυτής.
Εγώ πήρα μέρος σ’ αυτή την επιχείρηση και μάλιστα, συμμετείχα και στο τελευταίο συνεργείο, που κάναμε τον έλεγχο των καλωδίων και δίνω στοιχεία για τις δυσκολίες και τους κινδύνους που αντιμετώπισε όλη η δύναμη των συντρόφων που πήρε μέρος στην επιχείρηση. Μέχρι και τον ερχομό του συντρόφου Καλοδίκη».
Υ.Γ. Ο Δεκέμβρης του 2010 έμελλε να είναι ο τελευταίος του Νίκου Κυριακίδη. Έφυγε πλήρης ημερών και πάντα πιστός στις αρχές του.
