Tου Θάνου Καρτάλη
Ο Ηρόδοτος είχε αποκαλέσει την Αίγυπτο «δώρο του Νείλου». Δεν μπορεί κανείς να πει ότι αυτή η δήλωση απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Ο μεγαλύτερος ποταμός του κόσμου σε μήκος αποτελεί τη μόνη πηγή ύδατος για την Αίγυπτο, εξ ου και η λατρεία των Αιγυπτίων για τον Νείλο κατά τα αρχαία χρόνια.
Οι Αιγύπτιοι έχουν φροντίσει να αξιοποιήσουν τον ποταμό στο έπακρο, χτίζοντας πολλά φράγματα και αρδευτικές κατασκευές από την εποχή του Μωάμεθ Αλή Πασά το 1849, έως το φράγμα του Ασουάν το 1971 κατά την προεδρία Νάσερ, δημιουργώντας παράλληλα μία από τις μεγαλύτερες τεχνητές λίμνες του κόσμου (λίμνη Νάσερ) που θα εξασφάλιζε την επάρκεια σε νερό, σε περιόδους ξηρασίας.
Κατά το παρελθόν οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν να εξασφαλίσουν το μονοπώλιο στον ποταμό που τους δίνει ζωή. Η πρώτη συνθήκη υπεγράφη το 1929 μεταξύ Βρετανών και Αιγυπτίων, οι οποίοι αποτελούσαν ουσιαστικά προτεκτοράτο των πρώτων. Το βαμβάκι που καλλιεργούνταν στις όχθες του ποταμού ήταν η πρώτη ύλη για τη βρετανική κλωστοϋφαντουργία, οπότε και η σημασία του ήταν τεράστια.
Η συνθήκη έδινε στους Αιγύπτιους το δικαίωμα αρνησικυρίας (veto) σε περίπτωση που κάποια άλλη χώρα του Νείλου προσπαθούσε να παρέμβει στη ροή του ποταμού, είτε για να την αλλοιώσει (π.χ. με την κατασκευή ενός καναλιού) είτε να μειώσει την ποσότητα που φθάνει στην Αίγυπτο. Ο φόβος, βέβαια, ήταν κάπως υπερβολικός, αν αναλογιστούμε ότι οι Βρετανοί (εσκεμμένα) είχαν φροντίσει να μετατρέψουν σε αποικίες τους τις περισσότερες χώρες από τις οποίες περνούσε ο Νείλος.
Η δεύτερη συμφωνία υπεγράφη το 1959 μεταξύ της Αιγύπτου και του πρόσφατα ανεξαρτητοποιημένου Σουδάν. Η συμπάθεια των δύο καθεστώτων και η προσωπική φιλία του Νάσερ με το στρατηγό Ιμπραήμ Αμπούντ έπαιξαν το ρόλο τους. Στην ουσία η συμφωνία μοίρασε την ποσότητα του Νείλου μεταξύ τους, με την Αίγυπτο βέβαια να παίρνει τη μερίδα του λέοντος, κάτι που είναι λογικό αν σκεφτούμε και τις υψηλές ανάγκες της χώρας σε νερό, σε σχέση και με τον πληθυσμό της.
Η περίοδος της απο-αποικιοποίησης βρήκε τα κράτη της λεκάνης του Νείλου σε μια κατάσταση ανισορροπίας και πολιτικής αστάθειας, που τους απέτρεψε για πολλά χρόνια να βρεθούν στο τραπέζι των συζητήσεων όσον αφορά το δικό τους μερίδιο στον ποταμό. Η Αίγυπτος, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι οι υπόλοιπες χώρες έχουν και άλλες πηγές ύδρευσης αλλά και τις συμφωνίες του 1929 και του 1959, αρνείται να δεχθεί τυχόν αξιώσεις των υπολοίπων κρατών στον Νείλο.
Η αφύπνιση ήρθε το 1999, όταν οι χώρες του Νείλου βρέθηκαν στον ίδιο χώρο για να συζητήσουν την τύχη του ποταμού, αλλά και την αξιοποίησή του με κατασκευαστικά έργα παραγωγής ενέργειας. Η Αίγυπτος και το Σουδάν ήταν απολύτως κάθετοι προς οποιαδήποτε τέτοια συζήτηση. Έπειτα από μια παύση πολλών ετών, το 2010 βρέθηκαν οι ιθύνοντες υπουργοί άλλοι μια φορά στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Οι υπουργοί της Αιγύπτου και του Σουδάν ήταν απόντες.
Ενώ η στάση των δύο τελικών αποδεκτών του ποταμού (Αίγυπτος και Σουδάν) ήταν παγιωμένη, η απόφαση ενός νέου παίχτη ήρθε να «ταράξει τα νερά» στην περιοχή. Η Αιθιοπία και τα υψίπεδά της αποτελούν πηγή του Γαλάζιου Νείλου, ενώ η λίμνη Βικτώρια, κυρίως, του Λευκού Νείλου. «Η συνάντηση» των δύο ποταμών γίνεται στο Σουδάν και σχηματίζουν έτσι το μεγαλύτερο ποταμό στον κόσμο. Η Αιθιοπία ευθύνεται όμως για το 80%-85% του όγκου νερού του Νείλου. Έτσι τα τελευταία 5 χρόνια η κυβέρνηση της χώρας αποφάσισε να ανακοινώσει τη δημιουργία ενός «μεγα-φράγματος» (το μεγαλύτερο στην αφρικανική ήπειρο) για την παραγωγή ηλεκτρισμού. Το EGRD (Ethiopian Grand Renaissance Dam) κατασκευάζεται αυτή την περίοδο από την εταιρεία Sallini και θα έχει δυνατότητες παραγωγής 6.000 megawatt το χρόνο.
Οι σχέσεις Αιγύπτου και Αιθιοπίας, των δύο αρχαιότερων πολιτισμών της Αφρικής, μπορούν να εξεταστούν με βάση τον Νείλο από τα αρχαία χρόνια. Οι Φαραώ της Αιγύπτου προσέφεραν κάθε χρόνο πλούσια δώρα στους αυτοκράτορες της Αιθιοπίας, φοβούμενοι μην προσπαθήσουν να αλλάξουν τη ροή του ποταμού, επιχείρημα που οι Αιθίοπες χρησιμοποιούσαν συχνά ως απειλή. Τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, η ίδρυση του Ισραήλ αναστάτωσε τη Μέση Ανατολή και τον αραβικό κόσμο. Η διπλωματική προσέγγιση του Ισραήλ με τις χώρες της Ανατολικής Αφρικής δυσαρέστησε τους Αιγύπτιους, οι οποίοι φοβούνταν ότι σε περίπτωση σύρραξης οι Ισραηλινοί σε συνεννόηση με τους Αιθίοπες θα προσπαθούσαν μέσω καναλιών να αλλάξουν την πορεία του Νείλου.
Αυτή η ανασφάλεια δείχνει και τη σημασία του Νείλου για την Αίγυπτο. Η Αιθιοπία όμως, μέσω αυτού του φράγματος, θα μπορέσει να ηλεκτροδοτήσει μεγάλο μέρος της χώρας και κυρίως της περιφέρειας που βρίσκεται χωρίς ηλεκτρισμό. Επίσης, θα μπορέσει και να εξάγει ενέργεια στις γειτονικές χώρες, πράγμα που θα ενισχύσει την αδύναμη οικονομία της, θα βοηθήσει τις επίσης ελλιπείς σε ηλεκτρισμό γειτονικές χώρες και θα αναβαθμίσει το ρόλο της στην περιοχή της Ανατολικής Αφρικής.
Η κάθετη άρνηση της Αιγύπτου και σε πολλές περιπτώσεις η απειλή πολέμου από επίσημα στελέχη των αιγυπτιακών κυβερνήσεων δικαιολογούνται σε μεγάλο βαθμό. Μπορεί στη συμφωνία του 1959 η Αίγυπτος να δικαιούται 55 δισ. κυβικά μέτρα (από τα 89 που παράγει συνολικά ο ποταμός), αλλά υπάρχει μια ειδοποιός διαφορά: Ο πληθυσμός της χώρας έχει τριπλασιαστεί από τότε, και οι ανάγκες σε νερό μετά βίας καλύπτονται πλέον. Το όλο θέμα έγκειται στο πόσο θα επηρεάσει το φράγμα της Αιθιοπίας την ποσότητα που έρχεται στην Αίγυπτο.
Η άνοδος του Αλ-Σίσι στην εξουσία άλλαξε την αιγυπτιακή στάση. Είναι περισσότερο διαλλακτικός στο θέμα και σε συνεννόηση με τον πρωθυπουργό της Αιθιοπίας Ντεζαλέν έχουν διεξαχθεί πολλές έρευνες και συναντήσεις υπουργών και επιτροπών ειδικών πάνω στο πόσο θα επηρεάσει το φράγμα τη ροή του ποταμού.
Πάντως, είναι αβέβαιο το ποια θα είναι αντίδραση της Αιγύπτου αν η Αιθιοπία ανακοινώσει τη λειτουργία του φράγματος ή αν αποδειχθεί ότι το φράγμα μειώνει αισθητά τη ροή του ποταμού και συνεπώς της ποσότητας που φθάνει στην Αίγυπτο. Αν σε μία τέτοια περίπτωση η Αιθιοπία δεν υποχωρήσει, ακόμα και η πιθανότητα ενός πολέμου είναι πιθανή.
