Της Αλεξάνδρας Αλεξανδρίδου*
Η κρίση που ξέσπασε στην Ουκρανία στο τέλος του 2013 και η επακόλουθη Ρωσοουκρανική διαμάχη με επίκεντρο την Κριμαία και τις ανατολικές ρωσόφωνες επαρχίες της Ουκρανίας έχουν περάσει πλέον σε δεύτερη μοίρα, μιας και η προσοχή της κοινής γνώμης έχει στραφεί στη Μέση Ανατολή.
Η αλήθεια είναι, ωστόσο, ότι τα ζωτικά συμφέροντα τόσο της Ρωσίας όσο και της Δύσης συνεχίζουν να βρίσκονται στην Ευρώπη και η εμπλοκή και των δύο στη Μέση Ανατολή συνιστά επίδειξη δυνάμεως και προσπάθεια να αποτρέψουν, μέσω αντιπερισπασμού, την παγίωση μίας κατάστασης ευνοϊκής για τη μία ή την άλλη πλευρά στην Ανατολική Ευρώπη. Για να κατανοήσουμε, ωστόσο, την ουσία αυτού του «ψυχρού πολέμου» μεταξύ Ρωσίας και Δύσης θα πρέπει να ψάξουμε στα γεωπολιτικά κίνητρα της Ρωσίας, καθώς και στη σημασία της Ουκρανίας για αυτήν.
Η Ρωσία εκτείνεται από το τέλος της Ευρωπαϊκής χερσονήσου, δηλαδή από την ευθεία γραμμή που ενώνει το ανατολικότερο άκρο της Βαλτικής και της Μαύρης Θάλασσας, κατά μήκος της οποίας βρίσκονται οι Βαλτικές χώρες, η Λευκορωσία και η Ουκρανία, οι οποίες τη χωρίζουν από την υπόλοιπη Ευρώπη. Η Ρωσία αποτελεί ένα σχεδόν περίκλειστο κράτος, πράγμα που σημαίνει ότι η πρόσβασή της στα θάλασσα είναι εξαιρετικά περιορισμένη.
Η Ευρώπη ελέγχει καθ’ ολοκληρίαν τη διέξοδο της Ρωσίας στη θάλασσα, καθώς ο Αρκτικός Ωκεανός δεν αποτελεί πρόσφορη επιλογή, δεδομένου ότι απέχει πολύ από τα αστικά κέντρα της Ρωσίας και τα λιμάνια του δε μπορούν να χρησιμοποιηθούν το χειμώνα. Έτσι, απομένουν τρεις δρόμοι εξόδου προς τη θάλασσα που και οι τρεις ελέγχονται και μπορούν να αποκοπούν από ευρωπαϊκές χώρες. Ο πρώτος μέσω της Νορβηγικής θάλασσας, ο δεύτερος μέσω της Βαλτικής και ο τρίτος μέσω της Μαύρης Θάλασσας και του Βοσπόρου.
Επιπλέον, παρόλο που η Ρωσία είναι μία τεράστια σε έκταση χώρα, ο πληθυσμός της είναι συγκεντρωμένος κατά μήκος των δυτικών συνόρων της και του Καυκάσου, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της Ασίας και της Σιβηρίας είναι αραιοκατοικημένο, αν όχι τελείως ακατοίκητο. Αυτό διαπιστώνεται και από τις υποδομές της χώρας, όπως οι βιομηχανίες και το συγκοινωνιακό δίκτυο, που είναι συγκεντρωμένα στην ευρωπαϊκή πλευρά και γίνονται αραιότερα όσο προχωρούμε ανατολικά.
Ακόμη, η ποικιλομορφία του εδάφους ευνοεί τα δυτικά και νότια σύνορα της Ρωσίας, καθώς εκεί βρίσκονται οι εύφορες πεδιάδες της. Τα λιγοστά της ποτάμια ρέουν προς τα δυτικά και λόγω του μικρού αριθμού τους δε διευκολύνουν το εσωτερικό εμπόριο. Τέλος, η Ρωσία δε διαθέτει φυσικά σύνορα, δεδομένου ότι βρίσκεται πάνω στην ευρωπαϊκή πεδιάδα, γεγονός που την κάνει ιδιαίτερα ευάλωτη σε εχθρική επίθεση.
Η στρατηγική λοιπόν της Ρωσίας να μεταφέρει τα σύνορά της όσο δυτικότερα γίνεται και να βγει στη θάλασσα, γίνεται κατανοητή, πρώτον, γιατί το ναυτικό εμπόριο επηρεάζει καταλυτικά την οικονομική και γενικότερη ανάπτυξη μίας χώρας και, δεύτερον, διότι η ανάπτυξη προς τα δυτικά θα προσφέρει στη Ρωσία στρατηγικό βάθος για αυτοπροστασία σε ενδεχόμενη εξωτερική απειλή. Πράγματι, τα σύνορα της Ρωσίας ποτέ δεν ήταν τόσο κοντά στη Μόσχα, όσο είναι σήμερα. Πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τα σύνορα της Ρωσίας έφταναν μέχρι την Πολωνία και τη Ρουμανία.
Έτσι, όταν εκδηλώθηκε η Γερμανική και Αυστρο-ουγγρική επίθεση, το βάθος αυτής της ενδιάμεσης ζώνης απέτρεψε τη μετάδοση του πολέμου στο εσωτερικό της Ρωσίας. Αλλά και κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, παρόλο που η Γερμανία έφτασε στο εσωτερικό της Ρωσίας, ήταν το στρατηγικό βάθος της τελευταίας το οποίο λειτούργησε τελικά εις βάρος των Γερμανών. Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Ρωσική επιρροή είχε επεκταθεί μέσω του Συμφώνου της Βαρσοβίας στο ήμισυ της Ευρωπαϊκής χερσονήσου μέχρι και την Ανατολική Γερμανία.
Αυτή η ιδανική θέση για τη Ρωσία έθετε σε κίνδυνο τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες και τις ΗΠΑ που την εξισορρόπησαν μέσω του ΝΑΤΟ. Με τη διάλυση ωστόσο της Σοβιετικής Ένωσης η Ρωσία ήρθε αντιμέτωπη με ριζικές αλλαγές στο ζωτικό της χώρο. Η εισχώρηση των χωρών της Βαλτικής στο Ευρωατλαντικό Σύμφωνο είχε ως αποτέλεσμα η Ρωσία να συνορεύει άμεσα με νατοϊκές χώρες, απομακρύνοντας κάθε πιθανότητα επιρροής της στις χώρες αυτές. Δεδομένου ότι η Λευκορωσία συνεχίζει να έχει φιλορωσική στάση, το κλειδί για τη Ρωσία είναι σήμερα η Ουκρανία, η οποία αμφιταλαντευόταν για καιρό μεταξύ φιλορωσικών και φιλοδυτικών κυβερνήσεων.
Το Νοέμβριο του 2013 ξέσπασαν στη χώρα πολιτικές αναταραχές, όταν ο Ουκρανός φιλορώσος πρόεδρος Γιανουκόβιτς αρνήθηκε να υπογράψει τη συμφωνία σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα φιλοευρωπαϊκά επεισόδια που ακολούθησαν οδήγησαν στην πτώση του Γιανουκόβιτς το Φεβρουάριο του 2014. Τότε ξέσπασαν βίαιες φιλορωσικές διαδηλώσεις στο ανατολικό ρωσόφωνο τμήμα της Ουκρανίας.
Ρωσικά στρατεύματα βοήθησαν τους διαδηλωτές, ενώ ο ρωσικός στρατός κατέλαβε στρατηγικά σημεία στη χερσόνησο της Κριμαίας. Το Μάρτιο οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν το κοινοβούλιο της Κριμαίας, διέλυσαν τη Βουλή και εγκατέστησαν φιλορωσική, η οποία προχώρησε σε διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία της Κριμαίας και την προσχώρησή της στη Ρωσική Ομοσπονδία ως ομόσπονδο κράτος.
Η θετική έκβαση του δημοψηφίσματος θεωρήθηκε ως έκφραση της αυτοδιάθεσης του Κριμαϊκού λαού από πλευράς Ρωσίας, αλλά διεθνώς ως προσάρτηση της Κριμαίας και είχε τις ανάλογες οικονομικές επιπτώσεις για τη Ρωσία. Ο επόμενος χρόνος στιγματίστηκε από στρατιωτικές συμπλοκές μεταξύ Ουκρανικών δυνάμεων και αυτονομιστών, που στηρίζονταν από τη Ρωσία. Παράλληλα ξεκίνησαν διεθνείς διαπραγματεύσεις για κατάπαυση των συγκρούσεων, οι οποίες ευοδώθηκαν το Φεβρουάριο του 2015. Τα πνεύματα ωστόσο παραμένουν οξυμένα στην περιοχή.
Γιατί είναι όμως η Ουκρανία τόσο σημαντική για τη Ρωσία; Αρχικά, από οικονομικής άποψης συνορεύει με τη νότια περιοχή της Ρωσίας, όπου υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση του ρωσικού πληθυσμού και της αγροτικής παραγωγής. Αποτελεί επίσης σημαντική δίοδο για τις ενεργειακές εξαγωγές της χώρας, καθώς πολλοί αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου περνούν μέσα από την Ουκρανία για να φτάσουν στην Ευρώπη.
Από γεωστρατηγική άποψη, η Ουκρανία χρησιμεύει σαν ενδιάμεση ζώνη μεταξύ της Δύσης και της Ρωσίας, σε περίπτωση επίθεσης της πρώτης στη δεύτερη. Παράλληλα, η Ρωσία προσπαθεί να επεκταθεί και η ίδια όσο το δυνατόν δυτικότερα εντός των συνόρων της Ουκρανίας. Το ιδανικό σενάριο από πολιτική και στρατιωτική άποψη θα ήταν να φτάσει μέχρι το Δνείπερο, ώστε να χρησιμοποιεί τον ποταμό ως φυσικό σύνορο μεταξύ του εαυτού της και της Δύσης. Κάτι τέτοιο δε φαίνεται ωστόσο πιθανό, καθώς προϋποθέτει τεράστια οικονομικά κόστη, κινητοποίηση μεγάλου όγκου του στρατού και καθυπόταξη πολλών εκατομμυρίων Ουκρανών.
Επιπλέον, η αύξηση του βάθους της Ρωσίας θα σημαίνει μείωση της ενδιάμεσης ζώνης μεταξύ αυτής και της Δύσης, καθώς τα σύνορα θα μετατοπιστούν δυτικότερα. Ακόμη, η κατάληψη ενός τόσο μεγάλου τμήματος της Ουκρανίας από τη Ρωσία, θα μπορούσε να στρέψει την Ουκρανία περισσότερο προς τη Δύση. Ιδιαίτερα σημαντική είναι για τη Ρωσία η χερσόνησος της Κριμαίας που αποτελεί στρατηγικό σημείο για τη βάση του Ρωσικού στόλου. Έτσι ενδεχόμενη εξάπλωση μέχρι το Δνείπερο θα εξασφάλιζε την ύδρευση και τον ανεφοδιασμό της Κριμαίας, ενώ ενδεχόμενη εξάπλωση σε όλο το νότιο τμήμα της Ουκρανίας, μέχρι τα σύνορα με τη Μολδαβία, θα διευκόλυνε την πρόσβαση στη θάλασσα από το νότο, δεδομένου ότι η Βαλτική ελέγχεται πλέον από χώρες ενταγμένες στο ΝΑΤΟ. Τέλος, επιδίωξη της Ρωσίας είναι να σταματήσει την εξάπλωση του ΝΑΤΟ και της Δυτικής επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη.
Φαίνεται λοιπόν, ότι η πιο συμφέρουσα επιλογή για τη Ρωσία θα ήταν η προσάρτηση ολόκληρης της Ανατολικής Ουκρανίας, για την εξασφάλιση φυσικού συνόρου και στρατηγικού βάθους. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, είναι πολύ κοστοβόρα και θα μπορούσε να οδηγήσει σε στρατιωτική επέμβαση από πλευράς ΗΠΑ και ΝΑΤΟ. Από την άλλη, η Δύση δε φαίνεται πρόθυμη να εμπλακεί στρατιωτικά με τη Ρωσία για χάρη της Ουκρανίας και επιλέγει οικονομικές κυρώσεις, που αν μη τι άλλο επιφέρουν πλήγματα στην ήδη ασθμαίνουσα ρωσική οικονομία. Η αναμέτρηση μεταξύ Ρωσίας και Δύσης για την Ουκρανία, τουλάχιστον για το εγγύς μέλλον, προβλέπεται να παραμείνει «ψυχρή».
* Διεθνολόγος
