Φιλιώνοντας το σκοτάδι με το φως
Από τον Γιώργο Βιδάλη
«Μέσα μου, όλα αυτά τα χρόνια που πέρασαν, έχω ένα μεγάλο «γιατί». Γιατί έπρεπε να ζήσουμε όλο αυτό τον τρόμο και την καταστροφή; Γιατί οι άνθρωποι γίνονται τόσο σκληροί; Τόση κακία; Πού είναι η καλοσύνη; Τα σάβανα δεν έχουν τσέπες. Δεν παίρνουμε μαζί μας τίποτα από τα πλούτη που μαζέψαμε. Μόνο την καλοσύνη της ψυχής μας παίρνουμε».
Ήταν καιρός επιτέλους να ακουστεί επί σκηνής ο λόγος της Φιλιώς Χαϊδεμένου και να ευτυχήσει στη μεταφορά του με την παρουσία κι ερμηνεία της Δέσποινας Μπεμπεδέλη στο θέατρο «Βεάκη».
Μια γήινη γυναικεία φωνή, που μαρτυρά αυτά που έζησε στον υπεραιωνόβιο βίο της (1899-2007) με λαϊκή σοφία και αρχοντιά, τόλμη και υπομονή, διασώζοντας τη μνήμη και την ταυτότητα της ελληνικής παρουσίας και δημιουργίας στα παράλια και την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας (μια εξίσου σπουδαία μικρασιάτικη φιγούρα με χυμώδη λααίκό λόγο, την Αγγέλα Παπάζογλου, ερμήνευσε για αρκετά χρόνια με μεγάλη επιτυχία η Άννα Βαγενά στο θέατρο «Μεταξουργείο»).
Συμπυκνωμένη και ρέουσα η θεατρική διασκευή του αυτοβιογραφικού βιβλίου της Φιλιώς Χαϊδεμένου «Τρεις αιώνες, μια ζωή» (εκδόσεις Λιβάνη) έγινε από την ηθοποιό Άνδρη Θεοδότου. Η σκηνοθεσία του Βασίλη Ευταξόπουλου, λιτή και απέριττη, εστίασε με τον καλύτερο τρόπο στη μετάγγιση του ατόφιου λόγου της γιαγιάς Φιλιώς στο μυαλό και κυρίως στην καρδιά των θεατών.
Η γιαγιά Φιλιώ λοιπόν, έχοντας φτάσει στα εκατό, θυμάται τα περασμένα είτε καθιστή σε μια καρέκλα είτε όρθια και περιφερόμενη σιγά σιγά. Η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, η ξεχωριστή αυτή ηθοποιός της Κύπρου (σπάνια έχουμε τη χαρά να τη βλέπουμε στις αθηναϊκές σκηνές τα τελευταία χρόνια) με ψαρά μαλιά, μακριά φούστα και μάλλινη ζακέτα είναι ψυχή τε και σώματι η γιαγιά Φιλιώ. Το πρόσωπό της, η φωνή της, οι παύσεις της, τα χέρια της, τα δάχτυλά της που ενίοτε «μιλούν» μέσω της θύμησης, η παραστατικότητα στην αφήγησή της, όλα αυτά συνθέτουν ένα ρεσιτάλ ερμηνείας.
Τα λέει και τα θυμάται έχοντας δίπλα της έναν δεκτικό και λιγομίλητο ακροατή, τον Ζαχαρία Καρούνη, σαν να είναι ένας δικός της άνθρωπος, ένας εγγονός, ένας νέος που χαίρεται την αφήγησή της και την κεντρίζει πού και πού να πάει παρακάτω. Εμβόλιμα τραγουδάει με το ατόφιο «μέταλλο» της φωνής του μικρασιάτικα ερωτικά τραγούδια αλλά και αμανέδες του καημού και της πίκρας που δένουν με τη διήγηση.
Σαν ένα πλατάνι υπεραιωνόβιο, που ο κορμός του είναι χαραγμένος με θύμησες, πόνο, πίκρα κι αγάπη για τον τόπο απ’ όπου ξεριζώθηκε, τη Μικρά Ασία, η γιαγιά Φιλιώ ξεδιπλώνει τη ζωή της επί σκηνής φιλιώνοντας το σκοτάδι με το φως. Με λόγο απλό και κελαρυστό θυμάται τα όμορφα παιδικά, εφηβικά και νεανικά χρόνια της, ήθη και έθιμα στη γενέτειρά της τα Βουρλά, έξω από τη Σμύρνη.
Το άπλωμα της σταφίδας, ο τρύγος, το λάδι της χρονιάς, τα μελίσσια. Η μεγάλη της αγάπη για τη θάλασσα, τα παιχνίδια στην παραλία. Η παρασκευή τραχανά, φιδέ (είναι αξιοπρόσεκτη για δυο λεπτά η κίνηση των δακτύλων της Μπεμπεδέλη στο πώς παρασκευάζει το φιδέ). Οι γιορτές, τα τραπεζώματα, το νοικοκυριό, η παρασκευή κουραμπιέδων. «Τότε που οι άνθρωποι νοιάζονταν ο ένας για τον άλλο… Σήμερα αυτή η ψεύτικη σοβαρότητα μας κάνει να μην καταδεχόμαστε να μιλήσουμε στους διπλανούς μας».
Η άφιξη του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το 1919. Οι κλεψιές και βιαιοπραγίες στρατιωτών σε Τούρκους. Η ήττα και η υποχώρηση το 1922. Ο αντίκτυπος στο χωριό της. Απειλές, ξεσπίτωμα, περιπλάνηση, θηριωδίες (έχασε τον πατέρα της και τον αδελφό της), η φυγή με καράβι σε Σάμο, Θεσσαλονίκη, Πειραιά. Οι δυσκολίες και τα βάσανα στην κατοχική Αθήνα, ο γάμος της, η γέννηση της κόρης της. Οι δουλειές της σε καπελάδικο και καθαριστήριο και οι περιπλανήσεις της στη βόρεια Ελλάδα για να βρει τα προς το ζην.
Καθώς τα διηγείται, στο πίσω μέρος της σκηνής βλέπουμε μικρά στιγμιότυπα από την περασμένη ζωή της, που ζωντανεύουν όμορφα η Μαίρη Σαουσοπούλου ως καλοσυνάτη και νοικοκυρά μάνα της Φιλιώς και σε διάφορους άλλους ρόλους οι Δημήτρης Καραβιώτης, Εμμανουέλα Χαραλάμπους-Ένγκελ, Γιώργος Φλωράτος.
Η γιαγιά Φιλιώ στα 90 της γύρισε στα Βουρλά, πήρε πέτρα και χώμα από τη μικρασιατική γη για να τα φέρει στην Ελλάδα και να τα τοποθετήσει στο Μουσείο Μικρασιατικού Ελληνισμού στη Νέα Φιλαδέλφεια. Ένα μουσείο που η ίδια έπειτα από πολύχρονη προσπάθεια κατάφερε να δημιουργήσει συγκεντρώνοντας απ’ όλη την Ελλάδα αντικείμενα και κειμήλια Μικρασιατών προσφύγων.
* Θέατρο «Βεάκη», Στουρνάρη 32, τηλ.: 210-5223522
