Ήταν 10 το βράδυ στις 5 Μάρτη του 1953 όταν από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας ανακοινώθηκε ότι ο Ιωσήφ Στάλιν είναι νεκρός. Στις μέρες μας, ύστερα από 63 χρόνια και παρά τα όσα λάθη και εγκλήματα του έχουν καταλογίσει, σύντροφοι και εχθροί, ο Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς Τζουχασβίλι εξακολουθεί, σε πολλά παρακλάδια του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, να λατρεύεται σα θεός.
Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, άνοιξαν τα αρχεία του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος και πλέον έχει δοθεί η δυνατότητα στο κοινό να τα μελετήσει. Μια πρώτη ματιά στις σχέσεις του Σοβιετικού ηγέτη με το «ασθενές φύλλο» έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Κείμενο: Γιώργος Πιτροπάκης(geopitro18@gmail.com)
ΣΤΙΣ 8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1932 η σύζυγος του Ιωσήφ Στάλιν, Νάντια, ετοιμαζόταν για τον εορτασμό της 15ης επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στα 31 της χρόνια, η Νάντια ήταν υπόδειγμα μπολσεβίκικης σεμνότητας. Όμως εκείνη τη βραδιά θέλησε να εντυπωσιάσει. Φόρεσε ένα μαύρο φόρεμα με κόκκινα τριαντάφυλλα και ήταν ενθουσιασμένη.
Ο σοβιετικός ηγέτης είχε τη φήμη του ανεξιχνίαστου και του σεμνού, στην πραγματικότητα όμως ήταν ευμετάβλητος και νευρωτικός. Ευφυής, φλύαρος, κοινωνικός, καλός τραγουδιστής και παράλληλα ένα μοναχικό και ψυχρό άτομο. Κοντολογίς, δεν θα μπορούσε να υπάρξει χειρότερος σύντροφος για την εγωκεντρική Νάντια, που πάθαινε κρίσεις υστερίας και κατάθλιψης. Έγιναν εραστές το 1918, στον εμφύλιο. Ανάμεσα τους υπήρξαν γαλήνια διαστήματα με εκδρομές και χαρούμενα γεύματα, αλλά και εκρηκτικές στιγμές.
ΕΤΣΙ ΕΓΙΝΕ ΚΑΙ ΤΗ ΝΥΧΤΑ της 8ης Νοεμβρίου. Στάλιν και Νάντια θύμωσαν πολύ ο ένας με τον άλλο. Αυτός δεν πρόσεξε πώς είχε ντυθεί, κι εκείνη χόρευε με τον καλοντυμένο νονό της, Άβελ Γιενουκίτζε, που σοκάριζε με την αδυναμία του στις νεαρές μπαλαρίνες. Ο Στάλιν φλέρταρε την Γκάλια Γιεγκόροβα, σύζυγο ενός διοικητή του κόκκινου στρατού. Η Γκάλια ήταν γνωστή ηθοποιός και ακόμη γνωστότερη για τις τολμηρές σχέσεις της.
Ο ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΣ ΗΓΕΤΗΣ δεν ήταν γυναικάς, όμως δεν αδιαφορούσε για το γυναικείο φύλο, που τον πολιορκούσε. Δεχόταν εκατοντάδες γράμματα από θαυμάστριες. Ο σωματοφύλακας του, Νικολάϊ Βλάσικ, ομολόγησε ότι ο Στάλιν αδυνατούσε ν’ αντισταθεί σ’ όλες. «Δεν γινόταν διαφορετικά, εκτός από ηγέτης ήταν και άντρας». Η Νάντια εξερράγη. Μερικοί υποστηρίζουν ότι ο Στάλιν την επέπληξε επειδή δεν ύψωσε το ποτήρι της στην πρόποση του για την εξουδετέρωση των αντεπαναστατών, με αποτέλεσμα η Νάντια να φύγει ουρλιάζοντας. Το τι έκανε ο Στάλιν τις επόμενες ώρες παραμένει μυστήριο. Ο σωματοφύλακας του επιμένει ότι κοιμήθηκε στην ντάτσα του «με τη γυναίκα κάποιου Γκούσεφ».
Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο Στάλιν κοιμήθηκε στο σπίτι του, «επέστρεψε μεθυσμένος και ξάπλωσε σε ξεχωριστή, από τη γυναίκα του, κάμαρη». Ξύπνησε αργά και απληροφόρητος για τα όσα διαδραματίστηκαν τις τελευταίες ώρες. Ο νονός της Νάντια τον πληροφόρησε πως είχε αυτοπυροβοληθεί, φορώντας ακόμα το μαύρο φόρεμα της. Μεταξύ των πρώτων που έφτασαν ήταν η Ζένια Αλιλούγιεβα και ο σύζυγος της Πάβελ, αδελφός της Νάντια. Συγκλονίστηκαν περισσότερο από τη θέα του Στάλιν παρά απ’ τη νεκρή αδελφή τους. Έμοιαζε πολύ ευάλωτος.
Ο ΠΑΝΙΣΧΥΡΟΣ ΧΗΡΟΣ βρήκε ζεστασιά και αγάπη στην οικογένεια του Πάβελ και της Ζένια, που έγιναν οι σταθεροί σύντροφοι του. Η αδελφή της Νάντια, Άννα, και ο σύζυγος της, Στανισλάς Ρέντενς, τον είχαν από κοντά. Ένα τρίτο ζευγάρι, ο Αλιόσα και η Μαρία Σβανίτζε, συμπλήρωσαν τον κύκλο. Ο Αλιόσα ήταν αδελφός της πρώτης συζύγου του Στάλιν, η οποία είχε πεθάνει το 1907. Η Μαρία ήταν Εβραία της Γεωργίας κι άρχισε να κρατά ημερολόγιο. Ένα έγγραφο που καταχωρήθηκε από τον Στάλιν στο αρχείο του.
Τα αρχεία του κομμουνιστικού κόμματος έχουν ανοίξει για το κοινό. «Με το άνοιγμα των αρχείων, θ’ αλλάξει και ο τρόπος που οι ιστορικοί έβλεπαν μέχρι σήμερα το σοβιετικό ηγέτη και το περιβάλλον του. Ο Στάλιν παρουσιάζεται ως ένας φιλικός και χωρίς τύπους ηγέτης», αναφέρει σχετικά ο Simon Sebag Montefiore, ερευνητής των αρχείων και συγγραφέας. Πολλές ιστορίες για τον Στάλιν ισχυρίζονταν ότι μετά από το θάνατο της συζύγου του, το 1932, αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στο κόμμα και στην κοινωνία, παραμερίζοντας τον εαυτό του και τις επιθυμίες του.
Όμως στο πάρτι γενεθλίων του, δύο χρόνια αργότερα, περιβαλλόταν από πολλές γυναίκες. Ο Στάλιν σερβίρισε λαχανόσουπα με φρυγανιές. Κατόπιν συγκεντρώθηκαν για την αναμνηστική φωτογραφία. Δεξιά του, η Σάσικο Σβανίτζε, η μεγαλύτερη αδερφή της πρώτης του συζύγου. Κατόπιν, η Μαρία Γκαγκανίβιτσα, (σ.σ. σύζυγος του Λάζαρ Γκαγκανόβιτς, στενότατου συνεργάτη του Στάλιν και εμπνευστής του όρου «Σταλινισμός») και η Μαρία Σβανίτζε. Αριστερά του η Πολίνα Μολότοβα, πίσω του η Ντόρα Καζάν, σύζυγος μέλους του πολιτικού γραφείου. Οι υπόλοιπες πλαισίωναν τη Ζένια Αλιλούγεβα, κουνιάδα του σοβιετικού ηγέτη και πιθανότατα ερωμένη του.
ΚΑΘΟΤΑΝ ΣΤΑ ΠΟΔΙΑ του Στάλιν χαμογελώντας αυτάρεσκα. Η 36χρονη Ζένια ήταν κόρη ιερέα. Με σταρένιο δέρμα και σκανδαλιάρικη διάθεση, ακτινοβολούσε υγεία. Μπλε μεγάλα μάτια, πλούσιο στήθος και κυματιστά ξανθά μαλλιά. Ο Στάλιν θαύμαζε από καιρό, και ανοιχτά, το αισθητήριο της στο ντύσιμο, το χιούμορ της, ακόμα και την προκλητική συμπεριφορά της. Έλεγε ό,τι σκεφτόταν και δεν τον φοβόταν. Πιθανόν να έγιναν εραστές γύρω στο 1934. Όμως η μπολσεβίκικη μυστικότητα καθιστά αυτά τα θέματα δύσκολα στην έρευνα.
Ωστόσο η Μαρία Σβανίτζε παρατήρησε και κατέγραψε τη σχέση τους, την οποία επιβεβαιώνει και η Κίρα, κόρη της Ζένια: «Τους έβλεπα συχνά μαζί, ο Στάλιν ήταν πολύ ερωτευμένος με τη μητέρα μου». Όμως δεν άντεξε για πολύ την αποπνικτική αγκαλιά της κουνιάδας του. Μάλιστα, θεώρησε τους συντρόφους του δέσμιους του αστικού καθωσπρεπισμού, της ανευθυνότητας και της κουτσομπολίστικης συμπεριφοράς των συζύγων τους. Συμπεριφορά που συνέβαλε στην αυξανόμενη ανασφάλεια του Στάλιν, η οποία τον οδήγησε στις γνωστές εκκαθαρίσεις. Ένα σοβαρότατο στοιχείο ήταν η αντίδραση του στην παρακμή και την αυξανόμενη διαφθορά στο κόμμα. Ο Στάλιν δεν ξέχασε ποτέ το ρόλο που έπαιξε ο καθένας.
Ο ΣΤΑΛΙΝ ΗΤΑΝ ΑΤΟΜΟ με αρχές του 19ου αιώνα. Φλερτάριζε τις γυναίκες του κύκλου του, αλλά σοκαριζόταν από τις φεμινιστικές ιδέες και τον ελεύθερο έρωτα. Ακόμη και κατά τη διάρκεια των εκκαθαρίσεων, ήταν αναγκαίος ο θρίαμβος της μπολσεβίκικης ηθικής κατά της σεξουαλικής ελευθερίας. Τα αρώματα των ηθοποιών, η χλιδή των διπλωματικών σαλονιών, η λάμψη της ξένης παρακμής και ο καθωσπρεπισμός έπρεπε να εξαλειφθούν. Μαζί και οι «θειούλες», όπως τα παιδιά του Στάλιν αποκαλούσαν τις κοσμικές και υπεροπτικές κυρίες που τον γυρόφερναν. Από τις αρχές του 1937, ο Στάλιν άρχισε να απομακρύνεται από την «οικογένεια», η συμπεριφορά της οποίας τού φαινόταν ύποπτη. Έτσι, όταν συγκεντρώθηκαν στο διαμέρισμα του, στις 28 Φεβρουαρίου, για να γιορτάσουν τα 11α γενέθλια της κόρης του Σβετλάνα, που λάτρευε, αυτός δεν παρευρέθηκε.
Στις 2 Απριλίου, ο Στάλιν έστειλε μια επιστολή στον Νικολάϊ Γιέζοφ, προϊστάμενο της αστυνομίας, ζητώντας του να κάνει εκκαθάριση στο προσωπικό της κρατικής τράπεζας. Ο Αλιάσα Σβανίτζε ήταν αναπληρωτής πρόεδρος. Η πρώτη που ανακρίθηκε ήταν η σύζυγος του Μαρία. Αμέσως σταμάτησε η πρόσβαση της στον Στάλιν και η ενημέρωση του ημερολογίου της. Ακολούθησε η σύλληψη της Γκάλια Γεγκόροβα, με την οποία ο Στάλιν είχε φλερτάρει, και της Όλγα Μπουντουόνι, συζύγου ενός από τους αγαπητούς στρατηγούς του. Η Όλγα ήταν τραγουδίστρια στα Bolsoi, απατούσε τον Μπουντουόνι και φλέρταρε με διπλωμάτες. Η μυστική αστυνομία κατηγόρησε την Όλγα και την Γκάλια ότι «επισκέπτονταν ξένες πρεσβείες». Η Γκάλια εκτελέστηκε και η Όλγα εξορίστηκε.
ΟΙ ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΕΙΣ δεν περιορίστηκαν στις «θειούλες». Ο Στάλιν έλεγε στους συντρόφους για το θάνατο των γυναικών τους: «Να είστε γενναίοι. Νομίζετε ότι δεν λυπάμαι που οι άνθρωποι του περιβάλλοντος μου αποδεικνύονται εχθροί των ανθρώπων;» Η αστυνομική έρευνα για το ζεύγος Σβανίτζε συνεχίστηκε. Τα Χριστούγεννα επισκέφτηκε τη Ζένια, και η Μαρία επεδείκνυε το καινούριο της φόρεμα. Γύρω στα μεσάνυχτα έφυγαν, η Ζένια και η Κίρα έπλεναν τα πιάτα, όταν χτύπησε το κουδούνι. Ήταν ο γιος της Μαρίας: «Συνέλαβαν τη μαμά και τον Αλιάσα. Την πήραν με το καινούριο της φουστάνι».
Λίγες μέρες αργότερα, η Ζένια έλαβε μια επιστολή από τη Μαρία που την ικέτευε να τη μεταφέρει στον Στάλιν: «Εάν δεν βγω από δω μέσα, θα πεθάνω». Η Ζένια τού μετέφερε το μήνυμα. Εκείνος αντέδρασε προειδοποιώντας την: «Αυτό μην τολμήσετε να το επαναλάβετε. Ποτέ ξανά». Τελικά το ζεύγος Σβανίτζε εκτελέστηκε. Ακολούθησε η σειρά της Ευγενίας Γιέζοβα, συζύγου του επικεφαλής της μυστικής αστυνομίας. Μία από τις πολλές νεαρές Εβραίες που φλερτάριζαν τον Στάλιν – με αποκλειστικά ενδιαφέροντα το ντύσιμο, τα αστεία, το κουτσομπολιό και όχι το διαλεκτικό υλισμό – και έπεσε θύμα του νόμου. Εκτελέστηκε κι αυτή. Την είχε κατηγορήσει ο Λαβρέντι Μπέρια, το δεξί χέρι του Στάλιν στις εκκαθαρίσεις, πως σφετεριζόταν την εξουσία του συζύγου της, ο οποίος εκτελέστηκε επίσης.
«ΟΛΟΙ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ» έγραψε η Σβετλάνα «αναρωτιόμασταν γιατί ο Στάλιν πήρε κοντά του τον Μπέρια. Ενας απλός αστυνομικός ασφαλείας ήταν». Όμως για τον Μπέρια κανένας δεν ήταν άγιος. Γι’ αυτό ακριβώς τον ήθελε ο Στάλιν. Η τοποθέτηση του Μπέρια στον «οικογενειακό κύκλο» ήταν σαν να βάζεις μια αλεπού στο κοτέτσι. Ήταν αποφασισμένος να συντρίψει τη νέα αριστοκρατία. Οι γυναίκες σύζυγοι των στελεχών ήταν ειδικός στόχος. Ανάμεσα στον Μπέρια και τη Ζένια υπήρχε ένταση. Αρχής γενομένης από την αποτυχημένη προσπάθεια του να τη φλερτάρει.
Το Νοέμβριο του 1938, ο σύζυγος της, Πάβελ, επίτροπος των τεθωρακισμένων, πέθανε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Η Ζένια πίστευε ότι ο Μπέρια τον είχε δηλητηριάσει. Όταν ο κουνιάδος του Στάλιν, Στανισλός Ρέντενς, συνελήφθη και εκτελέστηκε, η σύζυγος του Άννα για αρκετά χρόνια κατηγορούσε τον Στάλιν. Πιθανόν ο Στάλιν να έσκαβε το λάκκο τον οικείων του. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τον ευχαριστούσε ο φόβος που προκαλούσε. Κατά την άποψη του, «καθάριζε» τη χώρα από τους κατασκόπους. Εάν η οικογένεια του ήταν μεταξύ των θυμάτων, το θεωρούσε θυσία.
ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ο Στάλιν θέλησε να αναθερμάνει τη σχέση του με τη Ζένια και, διαμέσου του Μπέρια, της ζήτησε να μετακομίσει σπίτι του, να γίνει οικονόμος του. Ήταν μια «πρόταση» γάμου που η Ζένια απέρριψε, φοβούμενη ότι ο Μπέρια θα τη θεωρούσε την υπ’ αριθμόν ένα υποψήφια δολοφόνο του Στάλιν. Παντρεύτηκε μάλιστα στα γρήγορα έναν παλιό της φίλο. Ο Στάλιν το θεώρησε άσεμνο, καθώς έγινε αμέσως μετά το θάνατο του Πάβελ.
Ο Μπέρια πάντως βρήκε ευκαιρία για να αναθερμάνει τις φήμες που διέδιδε: ότι είχε δηλητηριάσει το σύζυγο της. Πέρασε στα μαύρα κατάστιχα του Κρεμλίνου. Ο Στάλιν για οικονόμο πήρε μια μεγαλόσωμη νεαρή που δούλευε στην ντάτσα του και εξελίχθηκε σε έμπιστη σύντροφο και άτυπη σύζυγο του. Όμως η Ζένια εξακολουθούσε να ασκεί γοητεία πάνω του. Μετά την εισβολή των Γερμανών το καλοκαίρι του 1941, την κάλεσε να πάρει τα παιδιά του, για ασφάλεια, στ’ ανατολικά. Αρνήθηκε και ο Στάλιν δεν την είδε ποτέ ξανά.
Μετά τον πόλεμο, όταν βγήκε στην επιφάνεια ο αντισημιτισμός του Στάλιν, αναζωπυρώθηκαν οι υποψίες σε βάρος της Ζένια ότι είχε δηλητηριάσει τον Πάβελ. Αφορμή ήταν η σύλληψη του Σόλομον Μίχελς, ενός Εβραίου ηθοποιού. Προσπάθησε να απευθυνθεί στον Στάλιν μέσω της κόρης του Σβετλάνα, που έδειχνε προτίμηση στους Εβραίους. Την επαφή ανέλαβε η Ζένια. Ο Στάλιν εξερράγη, λέγοντας στη Σβετλάνα ότι η Ζένια ήταν δηλητηριάστρια.
ΣΥΝΕΛΗΦΘΗ και καταδικάστηκε σε δέκα χρόνια φυλάκιση «για παροχή πληροφοριών από την προσωπική ζωή της οικογένειας του Στάλιν στην αμερικανική πρεσβεία». Ο σύζυγος της ήταν πράκτορας της μυστικής αστυνομίας και ενημέρωνε σχετικά τις αρχές. Επίσης, συνελήφθη η κόρη της Κίρα και η Άννα Ρέντενς, που φυλακίστηκαν για πέντε χρόνια. Ο Μίχελς εκτελέστηκε. Η Σβετλάνα προσπάθησε να παρέμβει, αλλά ο Στάλιν τής είπε: «Μίλησαν πάρα πολύ». Η Κίρα υποστήριζε ότι προειδοποίησε την κόρη του: «Εάν συνεχίσετε να ενεργείτε ως ο υπερασπιστής τους, θα βάλουμε κι εσάς στη φυλακή». Στη φυλακή η Άννα τρελάθηκε. Η Ζένια επέζησε, παρ’ ότι προσπάθησε ν’ αυτοκτονήσει.
Απελευθερώθηκε ξαφνικά το 1953. «Τελικά ο Στάλιν μάς έσωσε» είπε στην Κίρα. «Είστε ανόητη!» της φώναξε η κόρη της. «Ο Στάλιν είναι νεκρός». Αμετανόητη σταλινική, η Ζένια τον θυμόταν με θαυμασμό μέχρι το θάνατο της, το 1974.
