Του Παύλου Μεθενίτη
Μια ιδιαίτερη παράσταση φιλοξενείται αυτό το διάστημα στο «Altera Pars». Μια παράσταση-μονόλογος με θέμα την επεισοδιακή ζωή της Μπίλι Χόλιντεϊ, γεμάτη τζαζ και σαξόφωνο, αφού επι σκηνής εμφανίζεται ο διακεκριμένος σαξοφωνίστας Γιάννης Κασσέτας.
Στο «Lady Day-H κυρία με τις γαρδένιες» ο Αλέξης Τσάφας, κινηματογραφιστής με μακρά εμπειρία στο μακρινό Πράσινο Ακρωτήρι της Αφρικής, καταπιάνεται με την πολυτάραχη ζωή της μεγάλης μαύρης ερμηνεύτριας σε μια παράσταση που συνδυάζει το θέατρο με την Jazz και τη δεκαετία του ‘30 με το σήμερα. Στην παράστασή αυτή ο Α.Τσάφας, «πατώντας» στο συναρπαστικό κείμενο που συνέθεσε η Βάσια Καρυτινού, ουσιαστικά βάζει την ταλαντούχα Αλεξία Μπεζίκη να «συνομιλεί» με ένα σαξόφωνο. Το αποτέλεσμα γοητεύει μάτια και αυτιά.
Πρόκειται για μια εκ βαθέων εξομολόγηση της Lady Day προς το τέλος της ζωής της, την χρονιά που συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννησή της.
Αυτή είναι αδιαμφισβήτητα μια καλή χρονιά για τον Αλέξη Τσάφα: ο κοσμογυρισμένος σκηνοθέτης και πρώην συνεργάτης του περιοδικού ΓΕΩ της «Ελευθεροτυπίας» (που για κάποια χρόνια έκανε το Πράσινο Ακρωτήρι δεύτερο σπίτι του, ουσιαστικά μαθαίνοντας στους ντόπιους τι εστί σινεμά), πριν μερικές εβδομάδες έδειξε σε πρεμιέρα και την ταινία του «Zenaida» με θέμα το τράφικινγκ γυναικών στα φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου (βλ. παλιότερο θέμα του enetpress). Σε λίγες μάλιστα μέρες η ταινία του θα προβληθεί και στο Hellas Filmbox Berlin, το πρώτο φεστιβάλ ελληνικού κινηματογράφου στη Γερμανία.
-Από το μακρινό Πράσινο Ακρωτήρι στην Αμερική του ’30, του ’40, του ’50: την Αμερική του ρατσισμού και της τζαζ. Έγχρωμες γυναίκες, πολλή μουσική, φτώχια: αυτά τα στοιχεία μοιάζουν να σε γοητεύουν σε όλες τις ταινίες σου…
“Η αγάπη μου για τα ταξίδια σε συνδυασμό με τις ιδεολογικές μου αναζητήσεις με κατεύθυναν προς τον λεγόμενο τρίτο κόσμο. Ταξίδεψα κυρίως στη Λατινική Αμερική και την Αφρική. Στο Πράσινο Ακρωτήριο μάλιστα εγκαταστάθηκα και δούλεψα αρκετά χρόνια. Ένα από τα πολλά που έμαθα στα ταξίδια αυτά είναι ότι η φτώχια δεν συνδυάζεται απαραίτητα με τη μιζέρια. Πολλές φορές αντίθετα κρύβει κι έναν ψυχικό και πολιτισμικό πλούτο που δεν το κρύβω πως με γοητεύει. Όσο για τις έγχρωμες γυναίκες με γοητεύουν εξ ίσου με τις λευκές, απλά οι μέχρι τώρα οι ταινίες μυθοπλασίας που έχω σκηνοθετήσει έχουν επικεντρωθεί σε γυναικείες ιστορίες που σχετίζονται με την Αφρική. Η καινούρια όμως ταινία που προετοιμάζω είναι καθαρά Ευρωπαϊκή. Η μουσική τέλος είναι κομμάτι της ζωής μου”.
-Tι ήταν αυτό που σε κέντρισε περισσότερο στην ζωή της Μπίλι Χόλιντεϊ;
“Πάνω απ’ όλα λατρεύω τον τρόπο που η Μπίλι Χόλιντεϊ ερμηνεύει τα τραγούδια της. Αυτός με οδήγησε να αναζητήσω και τη ζωή της. Δεν θα ξεχάσω τα λόγια της: «Λένε για μένα πως δεν έχει τραγουδήσει κανείς τη λέξη φτώχια και τη λέξη αγάπη όπως εγώ.»
-Στην παράσταση δεν εξιδανικεύεται: είναι κυνική -συχνά γίνεται και ολίγον αντιπαθής. Σε ενόχλησε κάτι στην προσωπικότητά της;
“Δεν είμαι εγώ αυτός που θα την κρίνει. Εγώ απλός προσπάθησα να την πλησιάσω”.
-Πιστεύεις πως μια λευκή γυναίκα, όσο καλή ηθοποιός κι αν είναι, όπως η Αλεξία Μπεζίκη, μπορεί να πείσει στον ρόλο μιας μαύρης τραγουδίστριας που μιλά με ειρωνεία για τις λευκές κι έχει βιώσει τα πάνδεινα;
“Η Αλεξία είναι μια ολοκληρωμένη ηθοποιός. Η παιδεία της σε συνδυασμό με την προσωπικότητα της και τις εμπειρίες της, πιστεύω πως της επιτρέπουν να υπερβαίνει ερμηνευτικά τη μορφή της. Βρίσκω πολύ περιοριστικό να αποδεχτώ πως τους έγχρωμους χαρακτήρες πρέπει να τους ερμηνεύουν αποκλειστικά έγχρωμοι ηθοποιοί όσο και το ακριβώς αντίθετο, τους λευκούς να τους ερμηνεύουν μόνο λευκοί.
Στη Βραζιλία είχα την ευκαιρία να απολαύσω στο ρόλο της Αντιγόνης μια εξαίρετη ηθοποιό με αφρικανική καταγωγή. Επίσης στο Πράσινο Ακρωτήριο λατρεύουν τον Σαίξπηρ, με το σκεπτικό αυτό δεν θα έπρεπε ποτέ οι ηθοποιοί τους να παίξουν έργα του, άρα και το κοινό δεν θα είχε ποτέ την ευκαιρία να απολαύσει τα έργα του στο θέατρο”.
-Η Μπίλι Χόλιντεϊ δεν κρύβει τις λεσβιακές εμπειρίες της. Πιστεύεις πως το ζήτημα της γυναικείας ομοφυλοφιλίας (που θίγεις με έναν μάλλον ακραίο τρόπο και στην ταινία σου «Zenaida») είναι ταμπού σήμερα στην Ελλάδα;
“Με προσβάλλει πολύ σαν άνθρωπο και σαν καλλιτέχνη η οποιαδήποτε διάκριση ανάμεσα σε ανθρώπους με κριτήριο τις σεξουαλικές τους επιλογές και δυστυχώς στην Ελλάδα περισσεύει η υποκρισία”.
-Η Αμερική είναι μια χώρα στην οποία ο ρατσισμός δεν έχει πια θέση;
“Τα γεγονότα στο Φέργκιουσον διαψεύδουν όποιον ισχυρίζεται πως στη σύγχρονη αμερικάνικη κοινωνία δεν υπάρχει ρατσισμός, όμως ας μην ξεχνάμε και την άλλη πλευρά της Αμερικής εκεί που οι τέχνες βρίσκουν χώρο να αναζητούν νέες μορφές έκφρασης κόντρα στις κυρίαρχες απόψεις”.
-Θεωρείς πως η Ελλάδα τελικά είναι μια ρατσιστική χώρα; Από τη μια χρυσαυγίτες από την άλλη η συγκινητική υποδοχή των Σύριων στα νησιά…
“Η πλειοψηφία των Eλλήνων πιστεύω πως περισσότερο διακατέχεται από φόβο απέναντι στον «άλλο» παρά από ρατσιστικό μίσος”.
-Τι αισθήματα, σκέψεις ή εικόνες σου γεννά η τζαζ μουσική και ποιά η μουσική από το Πράσινο Ακρωτήριο;
“Τζαζ για μένα σημαίνει ελευθερία. Στο Πράσινο Ακρωτήριο συναντά κανείς όλη τη γκάμα της μουσικής. Δυστυχώς στην Ελλάδα μέσω της Σεζάρια Έβορα έχουμε γνωρίσει μόνο την παραδοσιακή”.
-Κινηματογράφος ή θέατρο;
“Κινηματογράφος. Στο θέατρο μου λείπει ο φακός”.
-Ελληνικό σινεμά: από τον Παπακαλιάτη στο greek weird cinema. Τι είναι τελικά ο ελληνικός κινηματογράφος;
“Ο ελληνικός κινηματογράφος είναι πρώτα απ΄ όλα ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ. Το βασικό για μένα είναι όχι το τι ταινίες γυρίζονται αλλά να γυρίζονται ταινίες. Στον κινηματογράφο δεν υπάρχει μόνο ο σκηνοθέτης. Μια πληθώρα και άλλων ειδικοτήτων, τεχνικών και καλλιτεχνικών, πρέπει να επιβιώσει επαγγελματικά και να διευρύνει τις κινηματογραφικές της εμπειρίες. Συνεπώς και οι ταινίες του Παπακαλιάτη που απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό, και οι ταινίες του Greek weird που ανοίγουν δρόμους σε διεθνή φεστιβάλ, έχουν τη θέση τους.
Το ζητούμενο είναι πώς να συμβάλλουν οι θεσμοί (Κέντρο κινηματογράφου – Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης – ΕΡΤ ) στην επιβίωση του ελληνικού κινηματογράφου. Και δεν είναι μόνο τα χρήματα, που φυσικά είναι απαραίτητα αλλά η οικονομική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα δεν επιτρέπει πολλές προσδοκίες.
Οι κρατικοί φορείς θα μπορούσαν να επιδείξουν και μια άλλου είδους φροντίδα για τους ανθρώπους του κινηματογράφου πολύ λιγότερο δαπανηρή αλλά πολύ ουσιαστική όπως παροχή τεχνογνωσίας και εγγυήσεων για την ανάπτυξη διεθνών συμπαραγωγών, διοργάνωση εκδηλώσεων με σκοπό την επαφή Ελλήνων με ξένους παραγωγούς, σκηνοθέτες, σεναριογράφους, ηθοποιούς, βραβεύσεις των συντελεστών των ταινιών όλων των ειδικοτήτων κλπ».
-Είσαι ένας πολιτικοποιημένος άνθρωπος με ευαίσθητες κεραίες απέναντι σε όσα συμβαίνουν γύρω του. Οι προσδοκίες μετά την ιστορική επικράτηση της Αριστεράς στην Ελλάδα ήταν μεγάλες. Έναν χρόνο μετά πως βιώνεις το «πρώτη φορά Αριστερά»;
«Με ένα σφίξιμο στο στομάχι. Αν δεχθώ ότι μας έχουν φορέσει οικονομικές χειροπέδες, έχω τουλάχιστον την απαίτηση για θεσμικές ανατροπές σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πολιτισμού που ανέκαθεν ήταν προνομιακά πεδία της Αριστεράς και όπου βασικά αυτό που μετράει είναι η βούληση και όχι τα χρήματα».
Ενας αιώνας από τη γέννηση της Μπίλι Χόλιντεϊ
Πριν από έναν αιώνα γεννήθηκε στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ η Ελεονόρα Φάγκαν – Ελεονόρα, στα μεσαιωνικά γαλλικά, σημαίνει λαμπρό άστρο, και η μικρή Αφροαμερικανίδα λες και βάλθηκε να εκπληρώσει την προφητεία του μικρού της ονόματος. Η Ελεονόρα ονόμασε τον εαυτό της Μπίλι Χολιντέι, όταν άρχισε να τραγουδάει, στα δεκαπέντε της. Όμως, ήταν πάντοτε μια Ελέανορ – ένα λαμπερό άστρο στο στερέωμα της τζαζ, ένα μετέωρο, που η σύντομη, αλλά εκθαμβωτική πορεία του πρόλαβε να καταυγάσει τα πάθη των ανθρώπων, να τα καθαγιάσει τραγουδώντας τα.
Α, ναι, η ζωή της ποτέ δεν ήταν εύκολη. Ο πατέρας της την παράτησε, κάποιοι στενοί συγγενείς της την κακομεταχειρίστηκαν, η ίδια πείνασε και ταπεινώθηκε, ξεπουλήθηκε για να ζήσει, μπήκε φυλακή, έπεσε στην πρέζα, αγάπησε, πόνεσε, προδόθηκε και εξαπατήθηκε, πνίγηκε στο αλκοόλ, της ‘φάγαν τα λεφτά της, έσπασε, αγωνίστηκε να σταθεί όρθια, αλλά στο τέλος τσάκισε, και τότε, στα σαράντα τέσσερα της χρόνια αυτή η φωτεινή γραμμή που είχε χαράξει στον ουράνιο θόλο της μουσικής έσβησε.
Όμως, η ασημένια αστρόσκονη που μοίρασε χωρίς φειδώ στους έκθαμβους ανθρώπους όσο κράτησε το πέρασμά της, δεν θα χαθεί ποτέ. Τρυφερή η φωνή της Μπίλι Χόλιντεϊ, λυγμική, βαθιά, στιλπνή και πολύχρωμη, σπανίως θριαμβική σαν σάλπιγγα, συχνότερα ελεγειακή, με τη βελούδινη μελαγχολία του τσέλου, έδωσε μουσικό σώμα σε πάμπολλες δημιουργίες των μεγαλύτερων συνθετών της τζαζ και των μπλουζ, από τον Μπένι Γκούντμαν και τον Κάουντ Μπέιζι μέχρι τον Άρτι Σο και τον Ντιουκ Έλινγκτον.
Στους παραδείσιους κήπους της φωνής της άνθιζαν όλα τα λουλούδια του βίου και της πολιτείας της: οι πόνοι, οι πόθοι και τα πάθη, ζαλίζοντας με το βαρύ τους άρωμα όσους την άκουγαν, από τις μυστήριες φάτσες στα περιθωριακά στέκια των γκέτο, μέχρι τους φρακοφορεμένους πλούσιους σε απαστράπτουσες αίθουσες γεμάτες κρύσταλλα και φώτα. Τη λάτρεψαν, την τίμησαν, την χειροκρότησαν, την αποθέωσαν – όμως, σε κάποια τέτοια γκράντε μαγαζιά, που η Μπίλι βασίλευε και κυριαρχούσε επί σκηνής, δεν της επιτρεπόταν να μπει από την κυρία είσοδο – γιατί ήταν μόνο για λευκούς…
Σήμερα, εκατό χρόνια μετά τη γέννηση της Μπίλι Χόλιντεϊ, κοιτάμε το νυχτερινό ουρανό της θεατρικής σκηνής και βλέπουμε να λάμπει μια τροχιά, μια φωτεινή γραμμή. Είναι η πορεία ενός ουρανίου σώματος, που ξανάρχεται, που επιστρέφει – είναι η Ελέανορ, το λαμπρό αστέρι.
