Της Νινέττας Κοντράρου-Ρασσιά
H σημαία της Ακρόπολης οφείλει να κυματίζει μεσίστια, γιατί έφυγε την Τετάρτη από τη ζωή και κηδεύεται αύριο Παρασκευή από το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών μια εμβληματική προσωπικότητα για τα μνημεία του ιερού βράχου, ο ομότιμος καθηγητής της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ Χαράλαμπος Μπούρας. Ο αδιαμφισβήτητος πρόεδρος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης (ΕΣΜΑ). Ο πανεπιστημιακός δάσκαλος παλαιάς κοπής.
Με σφαιρική γνώση και εμπειρία των πραγμάτων και όχι μόνο της ειδικότητάς του, που ήταν τα μνημεία της βυζαντινής περιόδου. Οι παρεμβάσεις του Χαράλαμπου Μπούρα στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, είτε ως μέλους του για 25 ολόκληρα χρόνια είτε ως εισηγητή των προγραμμάτων αναστήλωσης των Μνημείων της Ακρόπολης, αποτελούσε πραγματικό μάθημα για όλους τους παρισταμένους στο μεγάλο οβάλ τραπέζι του υπουργείου Πολιτισμού.
Αυστηρός, δωρικός αλλά ευγενής, ένας άρχοντας της επιστήμης, συνεπής στις αρχές του, υπηρέτησε για πέντε ολόκληρες δεκαετίες από τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Χίου μέχρι την κλασική αρχιτεκτονική της Ακρόπολης και από τα βυζαντινά σταυροθόλια μέχρι τη στοά της Βραυρωνίας Αρτέμιδος. Λάτρης του καλού σχεδίου και αγιάτρευτος εραστής της φωτογραφικής τεκμηρίωσης, έχει χιλιάδες ασπρόμαυρες λεπτομέρειες του μνημειακού μας πλούτου στο αρχείο του.
Ο Χαρ. Μπούρας γεννήθηκε στην Πρέβεζα το 1933, αλλά μεγάλωσε στη Χίο. Σε ηλικία 25 ετών βρέθηκε να εργάζεται σε ένα μείζον αναστηλωτικό έργο της εποχής, στην αναμαρμάρωση του Κοίλου του Ηρωδείου, που γινόταν το 1955-58 από τον Στίκα, διάδοχο του Ορλάνδου στη Διεύθυνση Αναστήλωσης. Από φοιτητής είχε εργαστεί με τον Ορλάνδο και τον Στίκα στην ανασκαφή της Βασιλικής της Ερμιόνης. Πίστευε στην αρχή της αναστρεψιμότητας σε κάθε σύγχρονη παρέμβαση σε αρχαίο μνημείο.
Σε μια συνέντευξή μας για την εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» τον είχαμε ρωτήσει αν θα επιδοκίμαζε τώρα την ορθομαρμάρωση -ανακατασκευή που έγινε στο Ηρώδειο. Και με έκπληξη ακούσαμε να λέει:
«Ασφαλώς και θα την ενέκρινα, διότι η χρηστική αξία του μνημείου είναι πάρα πολύ μεγάλη. Εδωσε μια μνημειακή φόρτιση σε παραστάσεις, σε συναυλίες και θεατρικά δρώμενα, αναντικατάστατη. Το Ηρώδειο είναι ούτως ή άλλως ένα ρωμαϊκό ωδείο. Δεν είναι μνημείο της κλασικής αρχαιότητας και επιπλέον υπήρχαν πλήρη στοιχεία για την αναπαράστασή του. Δηλαδή, δεν υπήρχαν προβλήματα αναστηλωτικά. Είχαν φροντίσει οι προηγούμενοι (Πιττάκης, Βερσάκης) να απομακρύνουν οτιδήποτε ήταν μεσαιωνικό. Δεν μπήκαμε στον προβληματισμό του πουρισμού. Φρόντισαν άλλοι πριν από εμάς».
Του Χαρ. Μπούρα του έτυχε να είναι από τους πρώτους που μετείχαν το 1975 στην Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, όταν ουσιαστικά άρχισαν τα έργα αναστήλωσης με απόφαση του Κωνσταντίνου Καραμανλή.
Τον είχαμε ρωτήσει πώς αισθάνθηκε τότε όταν χρειάστηκε να επισημάνει τα λάθη στις αναστηλώσεις Μπαλάνου και Ορλάνδου στην Ακρόπολη, ανθρώπων που έγραψαν ιστορία σε αυτά τα μνημεία.
«Ισως έχει γίνει κάποια παρανόηση» μας είπε. «Τα λάθη του Μπαλάνου, κατά βάση κατασκευαστικά, επισημάνθηκαν και καταγγέλθηκαν δημοσίως ήδη κατά το διάστημα της Κατοχής από τον αείμνηστο Γιάννη Μηλιάδη, έφορο τότε της Ακρόπολης. Λάθη του Ορλάνδου δεν επισημάνθηκαν ποτέ. Η δουλειά που έχει κάνει στη νότια πτέρυγα των Προπυλαίων ήταν εξαιρετική, γιατί έκανε χρήση ανοξείδωτου χάλυβα και τα πράγματα έχουν διατηρηθεί σε πάρα πολύ καλή κατάσταση. Ολα τα υπόλοιπα ήταν δουλειά του Μπαλάνου».
– Ωστόσο, αν δεν είχε επέμβει ο Μπαλάνος στις αρχές του 20ού αιώνα, πώς θα ήταν σήμερα τα μνημεία της Ακρόπολης;
«Θα είχαμε την εικόνα ενός σωρού ερειπίων, αλλά και αρχιτεκτονικά μέλη χωρίς τραυματικές επεμβάσεις».
– Θα είχαμε όμως και μισό Παρθενώνα, έτσι δεν είναι;
«Ναι, αλλά και τη δυνατότητα να τον κάνουμε πολύ καλύτερο».
– Υπηρετήσατε τις αρχαιότητες από την εποχή που η προστασία τους ανήκε στο υπουργείο Παιδείας, όταν τα διαθέσιμα κονδύλια ήταν μηδαμινά, αλλά και σήμερα που τα κοινοτικά κονδύλια έφεραν χρήμα αφειδώς. Στο διάστημα αυτό, η φιλοσοφία και οι αρχές προστασίας των μνημείων άλλαξαν, έτσι δεν είναι;
«Όχι ακριβώς. Η θέσπιση πολυεπιστημονικών επιτροπών για τα μεγάλα έργα βοήθησε πάρα πολύ για την εμπέδωση των ορθών αρχών, την αντίληψη συνεργασίας μεταξύ των επιστημόνων και τη διαφάνεια προς τα έξω. Ήρθαν μεν τα χρήματα, αλλά θεσπίστηκαν επιτροπές με πρώτο μοντέλο την Επιτροπή Ακρόπολης. Με αυτή ως πρότυπο, δημιουργήθηκαν και οι υπόλοιπες επιτροπές Επιδαύρου, Μυκηνών κ.λπ. Σύμφωνα με τη Χάρτα της Βενετίας, ένας άνθρωπος δεν επιτρέπεται να επέμβει παίρνοντας μόνος του αποφάσεις. Οπως καταλαβαίνετε, αν αυτό ίσχυε επί Μπαλάνου, δεν θα είχαμε τις ζημιές που έγιναν τότε. Οι πολυεπιστημονικές επιτροπές του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων Αρχαιολογικών Εργων εγγυήθηκαν τις ανταλλαγές απόψεων, την ωρίμανση των ιδεών και των αποφάσεων».
– Στο κοινό υπάρχει η αντίληψη ότι «ξηλώθηκαν» πολλά κομμάτια από τα μνημεία. Την άποψη αυτή ακούς ολοένα και περισσότερο, τώρα που παρουσιάστηκαν όλα μαζί στο μουσείο.
«Με συγχωρείτε, αλλά ήταν μια σωστική ενέργεια. Αν παρέμεναν πάνω στα μνημεία, σε λίγα χρόνια δεν θα βλέπατε τίποτα. Εχετε δει πώς έγινε το Σύμπλεγμα του Κέκροπα και του Πανδρόσου από την ατμοσφαιρική ρύπανση και τα καιρικά φαινόμενα, τον παγετό το χειμώνα και τον ήλιο το καλοκαίρι; Αν έμεναν κι άλλο επάνω, θα καταστρέφονταν. Η απομάκρυνσή τους ήταν επιβεβλημένη. Θυμάμαι τον μακαρίτη τον Μηλιάδη, που έλεγε: «Εκεί που έβαλε το χέρι του ο Φειδίας, επ’ ουδενί λόγω θα αγγίξω». Αποθανόντος, όμως, του Μηλιάδη είδαμε ότι δεν μπορούσε να γίνει τίποτε άλλο».
– Από το ’75 μέχρι σήμερα, τι δεν θα λησμονήσετε από την περιπέτεια της σύγχρονης αναστήλωσης των μνημείων της Ακρόπολης;
«Τίποτα συγκλονιστικό δεν θυμάμαι, διότι τα πράγματα γίνονταν με μία λογική πρόοδο. Όταν, βέβαια, βγάλαμε τη στέγη της προστάσεως των Καρυατίδων από το Ερέχθειο και είδαμε από κάτω τις τεράστιες σιδερένιες δοκούς τελείως σκουριασμένες μέσα στα αρχαία μέλη που είχε βάλει ο Μπαλάνος, ήταν πραγματικά ένα θέαμα συγκλονιστικό. Επειτα συνηθίσαμε με το θέαμα της φθοράς».
– Έχετε διανύσετε τρεις δεκαετίες ως μέλος του ΚΑΣ, είσαστε ο μακροβιότερος, αν δεν κάνω λάθος…
«Ημουνα από το 1974 μέχρι το 2005, που έγινε ριζική αλλαγή του ΚΑΣ επί κ. Τατούλη…».
– Σ’ αυτό το διάστημα πέρασαν υπουργοί, γενικοί γραμματείς μέχρι και ένας πρωθυπουργός από το υπουργείο Πολιτισμού. Δώσατε κάποιες μάχες μέσα από το ΚΑΣ. Θυμάστε καμία, που ο αγώνας σας να δικαιώθηκε;
«Θυμάμαι τις πιέσεις των κοινοτήτων να επεκτείνουν τους οικισμούς εις βάρος του περιβάλλοντος των αρχαιολογικών χώρων, όπως π.χ. στην Ολυμπία και στη Νικόπολη. Σε τέτοιες περιπτώσεις δόθηκαν επανειλημμένως αγώνες από τα μέλη του ΚΑΣ και κερδήθηκαν».
– Έχετε ασχοληθεί με πολλά επιστημονικά πεδία, από τη λαϊκή αρχιτεκτονική, τη βυζαντινή και την κλασική και από την ιστορία της αρχιτεκτονικής ώς τη συντήρηση και αναστήλωση. Πού αισθάνεστε περισσότερο τον εαυτό σας;
«Ασχολήθηκα συστηματικά με την αρχιτεκτονική του Βυζαντίου και κατά την Τουρκοκρατία. Σε ό,τι αφορά τις αρχαιότητες, έκανα μια σειρά από μελέτες πρωτότυπες, αλλά ίσως όχι ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος. Το βιβλίο μου για την αναστήλωση της στοάς της Βραυρώνος έχει περάσει στη βιβλιογραφία, βέβαια, αλλά κι αυτό αποτελεί έργο της νεότητος. Τότε είχα μεγαλύτερα ενδιαφέροντα για την αρχαιότητα. Στην Ακρόπολη είχα ενδιαφέροντα σχετικά με τη συντήρηση, αποκατάσταση και αναστήλωση».
– Έχετε κάποια ανεκπλήρωτη επιθυμία; Κάτι που θα θέλετε να γίνει ακόμη;
«Θέλω να ολοκληρωθούν όλα τα έργα της Ακρόπολης και να αποδοθούν οι χώροι ελεύθεροι στο κοινό. Δεν σας αποκρύπτω ότι θα επιθυμούσα και την κατεδάφιση του παλιού Μουσείου για να αποδοθεί ολόκληρος ο χώρος στα μνημεία και στους επισκέπτες. Εξεπλήρωσε τον προορισμό του. Ίσως να μην έπρεπε να είχε κτιστεί ποτέ, αλλά την εποχή που έγινε υπήρχε κάποια ανάγκη να στεγαστούν τα αρχαία. Τώρα, προς τι να μένει;».
