Της Αλεξάνδρας Αλεξανδρίδου*
Το 2015 ήταν μία χρονιά ορόσημο για τη διεθνή πολιτική σκηνή, καθώς αποκρυσταλλώθηκαν νέες τάσεις πολύ διαφορετικές από αυτές που επικρατούσαν δέκα χρόνια πριν, όταν η οικονομική ανάπτυξη και ο νεοφιλελευθερισμός αύξαναν τις ελπίδες για πολυμερή συνεργασία μεταξύ των κρατών μπροστά στα διεθνή προβλήματα.
Η αποτυχία, ωστόσο, του νεοφιλελεύθερου μοντέλου να ανταποκριθεί στις διεθνείς προκλήσεις, οδήγησε πλέον στην αναζήτηση εθνικών λύσεων σε απειλές που συνεχίζουν να είναι υπερεθνικές.
Σημείο αναφοράς του 2015 και ως ένα βαθμό αιτία αυτής της πολιτικής εσωστρέφειας υπήρξε η τρομοκρατία. Η χρονιά άρχισε και έκλεισε με τις τρομοκρατικές επιθέσεις του ISIS στη Γαλλία, στο περιοδικό Charlie Hebdo τον Ιανουάριο και στο θέατρο Bataclan το Νοέμβριο. Ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας μετατράπηκε έτσι σε περιφερειακή κρίση που δεν πλήττει μόνο τη Μέση Ανατολή, αλλά απειλεί άμεσα και την Ευρώπη.
Ως προς την απάντηση της διεθνούς κοινότητας έναντι του Ισλαμικού Κράτους, αυτή δεν είναι συντονισμένη, αλλά αποτελείται από δύο κυρίως συμμαχίες: αυτή της οποίας ηγούνται οι Ηνωμένες Πολιτείες, στην οποία έχει συμπαραταχθεί η πλειοψηφία των σουνιτικών χωρών, και αυτή της οποίας ηγείται η Ρωσία, όπου συμμετέχει το Ιράν, το Ιράκ, καθώς και η Χεζμπολάχ. Σε αυτές τις κύριες συμμαχίες προστέθηκαν και οι συμμαχίες των οποίων ηγούνται η Γαλλία, η Τουρκία, καθώς και οι υπόλοιπες ισλαμικές χώρες.
Τα επί μέρους κράτη μπορεί να είναι μέλη σε διάφορες από αυτές τις συμμαχίες και οι συμμαχίες αυτές μπορεί να συνεργάζονται μεταξύ τους, δεν παύουν όμως να δρουν ανεξάρτητα και να μην υπάρχει ενιαία κεντρική οργάνωση των επιχειρήσεων έναντι του Ισλαμικού Κράτους. Η υποτιθέμενη συνεργασία υπονομεύεται, ωστόσο, και από τα διαφορετικά συμφέροντα των χωρών που αντιμάχονται τον ISIS, όσον αφορά στο στρατιωτικό επεισόδιο μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας. Έτσι ο πόλεμος στη Συρία φαίνεται να έχει αποκτήσει διαστάσεις ενός παγκοσμίου πολέμου χαμηλής κλίμακας.
Στον αντίποδα της Συριακής κρίσης στο πεδίο της Μέσης Ανατολής, βρίσκεται η συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν, που επιτεύχθηκε στα πλαίσια πολυμερών και θεσμοθετημένων διαπραγματεύσεων μεταξύ του Ιράν και του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ συν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή η συμφωνία αποτέλεσε το κλειδί για την επανένταξη του Ιράν στη διεθνή κοινότητα και αφαίρεσε έναν σοβαρό παράγοντα αβεβαιότητας και αποσταθεροποίησης της περιοχής της Μέσης Ανατολής.
Η συριακή κρίση έκτος από το γεωπολιτικό της κομμάτι είχε και ένα έντονα ανθρωπιστικό. Οι αυξημένες μεταναστευτικές ροές δεν μπόρεσαν να αντιμετωπιστούν οργανωμένα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω μίας συγκροτημένης μεταναστευτικής πολιτικής και αυτό οδήγησε στην επανεμφάνιση των συνόρων και στην απειλή με κατάρρευση της ζώνης Σένγκεν, η οποία αποτελεί ένα από τα θεμέλια του ενωσιακού οικοδομήματος, καθώς εξασφαλίζει την ελεύθερη μετακίνηση εντός της ζώνης.
Τους συνοριακούς ελέγχους, τα τείχη και τους φράχτες που υψώθηκαν στα σύνορα των Ευρωπαϊκών κρατών, έρχεται να αντικαταστήσει και να αποκαταστήσει η ομολογουμένως καθυστερημένη μεταναστευτική πολιτική που υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα τέλη του 2015 και που θα εφαρμοσθεί ευρέως την χρονιά που ξεκινά.
Οι τριγμοί στη ζώνη Σένγκεν επεκτάθηκαν και στους υπόλοιπους πυλώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δίνοντας τροφή στην άνοδο του λαϊκισμού και του εθνικισμού στα κράτη-μέλη της Ένωσης. Η προσφυγική κρίση σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση και τα μέτρα λιτότητας που έχουν επιβληθεί από την ΕΕ, οδήγησαν στην ισχυροποίηση ακροδεξιών κομμάτων σε πολλές χώρες της Ένωσης, από τη Γαλλία μέχρι την Πολωνία, τα οποία επιθυμούν να τη διαλύσουν εκ των έσω. Παράλληλα, η αποτυχία των αριστερών, ενάντια στη λιτότητα κομμάτων του Ευρωπαϊκού Νότου, να εφαρμόσουν τα προγράμματά τους, με κορυφαίο παράδειγμα τον Σύριζα στην Ελλάδα, καταδεικνύει τον φαύλο κύκλο στον οποίο έχει παγιδευτεί η ενωσιακή πολιτική σήμερα, καθώς δεν είχε προβλέψει αποτελεσματικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης κρίσεων, όταν ο οικονομικός κύκλος βρισκόταν ακόμη σε ανάπτυξη.
Η τάση απομονωτισμού και παραγκωνισμού της διεθνούς συνεργασίας γίνεται φανερή και όσον αφορά τις εξελίξεις στην Αφρικανική ήπειρο. Αρχικά, οι χώρες της Δυτικής κυρίως Αφρικής είχαν να ανακάμψουν από την επιδημία του Έμπολα που ξέσπασε σε αυτές την τελευταία διετία. Η ταχύτατη εξάπλωση της ασθένειας οδήγησε σε απομόνωση ή και σε κατάσταση καραντίνας πολλές από τις χώρες-επίκεντρα του ιού, προκειμένου να μην εξαπλωθεί η θανατηφόρα ασθένεια στον Δυτικό Κόσμο.
Παράλληλα, και σε πολιτικοοικονομικό επίπεδο, οι νεόδμητες δημοκρατίες της Αφρικής βρέθηκαν αφημένες στην τύχη τους από άποψη διακυβέρνησης, καθοδήγησης και εκδημοκρατισμού, αν αναλογιστεί κανείς την έντονη παρουσία των δυτικών χωρών στους τομείς αυτούς προ δεκαετίας. Πολλές από τις Αφρικανικές χώρες δυσκολεύτηκαν να ανταποκριθούν στη νέα κατάσταση, πράγμα που αποδεικνύεται από τις δυσκολίες και τα εμπόδια κατά τη διεξαγωγή των προεδρικών εκλογών που διεξήχθησαν σε αρκετά αφρικανικά κράτη το 2015.
Οι δυσκολίες αφορούσαν στη ρήξη με το παλαιό πολιτικό σύστημα, που σε πολλές περιπτώσεις επρόκειτο για την επανειλημμένη επανεκλογή του ίδιου προσώπου στο προεδρικό αξίωμα, από τη στιγμή της δημιουργίας του εκάστοτε αφρικανικού κράτους ως ανεξάρτητου. Παρ’ όλες τις πολιτικές ή τεχνικές δυσκολίες ρήξης με το παλιό πολιτικό καθεστώς, αυτό επετεύχθη σε αρκετά κράτη όπως η Νιγηρία, η Ακτή Ελεφαντοστού και η Μπουρκίνα Φάσο, χωρίς ωστόσο να λείπουν οι περιπτώσεις όπου οι διά βίου πρόεδροι διατήρησαν την ισχύ τους, όπως στο Μπουρούντι και στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, όπου οι εκλογές, μετά από πολλές κοινωνικές αναταραχές, έχουν προγραμματιστεί για το Σεπτέμβριο του 2016.
Στο χώρο της Νοτιοδυτικής Ασίας κυρίαρχος διεθνής παίκτης εξακολουθεί να είναι η Κίνα, τόσο σε οικονομικό όσο και σε γεωπολιτικό επίπεδο. Στον οικονομικό τομέα, αυτό που κυριάρχησε το 2015 ήταν η επιβράδυνση της κινεζικής οικονομίας, μετά από πολλά συναπτά έτη ραγδαίας ανάπτυξης. Δεδομένου του μεγέθους της, οι επιπτώσεις δεν άφησαν ανεπηρέαστες ισχυρές οικονομίες, όπως των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Γεωπολιτικά, συνεχίστηκαν οι εδαφικές διεκδικήσεις της Κίνας σε πολλές περιοχές της Νότιας Κινεζικής Θάλασσας και η ανησυχία των γειτονικών χωρών, πολλές από τις οποίες βρέθηκαν στο δίλλημα μεταξύ κατευνασμού της κινεζικής επιθετικότητας ή πρόσδεσης στο άρμα των ΗΠΑ ως μέσο εξισορρόπησης.
Παράλληλα, οι ΗΠΑ υιοθέτησαν στρατηγική ανάσχεσης της κινεζικής επιθετικότητας με στόχο να την ελέγξουν με εμπορικά και οικονομικά μέσα αρχικά. Αυτό επετεύχθη με την υπογραφή του Συμφώνου Συνεργασίας των Δύο Πλευρών του Ειρηνικού, στο οποίο συμμετέχουν μέχρι στιγμής 12 παράκτια κράτη της Νοτιοδυτικής Ασίας και της Αμερικής.
Ερχόμενοι τώρα στην άλλη πλευρά του Ειρηνικού, η κατάσταση στη Λατινική Αμερική συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από τις γνωστές κοινωνικοοικονομικές παθογένειες, από τη διαφθορά και το έγκλημα, κυρίως ως προς τη διακίνηση ναρκωτικών. Το αξιοπρόσεχτο γεγονός του 2015 ήταν η παρακμή των αριστερών κομμάτων, μέχρι και στα προπύργια του σοσιαλισμού όπως η Βενεζουέλα, και η στροφή προς δεξιότερες πολιτικές, όπως στην Αργεντινή και τη Βραζιλία. Ακόμη, οι χώρες της Λατινικής Αμερικής φαίνεται να βγήκαν ιδιαίτερα ευνοημένες από την υπογραφή του Συμφώνου για την Κλιματική Αλλαγή της Συνόδου του Παρισίου, καθώς αναμένεται να έχουν σημαντικά οικονομικά οφέλη, αν η συμφωνία βεβαίως εφαρμοστεί στην πράξη.
Αυτό που παρέμεινε ίδιο το 2015 είναι η ηγετική παρουσία των ΗΠΑ στη διεθνή πολιτική σκακιέρα, καθώς εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικό παίκτη σε κάθε γεωγραφική περιοχή. Αυτό, όμως, που οι ΗΠΑ προωθούν στις διεθνείς διαφορές στις οποίες λαμβάνουν θέση, είναι κατά τόπους λύσεις σε προβλήματα που, ωστόσο, αλληλοσυνδέονται και τα οποία θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν στο σύνολό τους από μία ενιαία πολιτική.
Ακόμη, οι συμφωνίες που οι ΗΠΑ συνάπτουν σε διάφορες περιοχές του κόσμου και για διάφορα θέματα, δεν παύουν να είναι ατελείς συμφωνίες που χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία ώστε να αποφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Τέλος, ούτε οι ΗΠΑ κατάφεραν να μείνουν ανεπηρέαστες από το κύμα εθνικισμού που έχει αναδυθεί τα τελευταία χρόνια. Τρανό παράδειγμα η αυξανόμενη δημοφιλία του Donald Trump, όσο προχωράμε προς τις κρίσιμες προεδρικές εκλογές του 2016. Αυτό που θα αναδείξουν τελικά αυτές οι εκλογές δεν είναι το ποιος θα κυβερνήσει την Αμερική από δω και πέρα, αλλά το τι είδους Αμερική θα κυβερνήσει, με τις συνέπειες που αυτό θα έχει για όλο τον κόσμο.
*Διεθνολόγος
