Της Νινέττας Κοντράρου-Ρασσιά
Εκατοντάδες τετραγωνικά μέτρα τοιχογραφιών από την προϊστορική Θήρα, ένας θησαυρός ζωγραφικών επιφανειών από τα σπίτια που έθαψε η λάβα του ηφαιστείου Σαντορίνης το 17ο αι. π.Χ., μένουν ξαπλωμένα στις αποθήκες.
Από το 1975 που ανέλαβε ο καθηγητής Χρίστος Ντούμας (φωτ. δεξιά) τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι Σαντορίνης, έχουν ανασυσταθεί από εκατομμύρια θραύσματα οι μισές από τις τοιχογραφίες που βρέθηκαν σε τέσσερα (από τα τριάντα) σπίτια του τεράστιου αυτού οικισμού. Γιατί μόνο τέσσερα σπίτια έχουν ανασκαφεί πλήρως μετά την αποκάλυψη του οικισμού από τον αείμνηστο Σπυρίδωνα Μαρινάτο, εδώ και μισό αιώνα (1967).
«Εμείς είπαμε να μη σκάψουμε. Είναι τόσο πολλές οι πληροφορίες και το υλικό που έχει βγει ήδη, που δεν χρειάζονται άλλες ανασκαφές, μέχρι τουλάχιστον να συντηρηθούν, να αποκατασταθούν και να μελετηθούν τα δεκάδες χιλιάδες ευρήματα» είπε ο κ. Ντούμας, παρουσιάζοντας σήμερα στην αίθουσα του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων τον τόμο «Προϊστορική Θήρα» (εκδόσεις Ολκός), ένα ακόμη (τον 18ο) εκδοτικό άθλο του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Λάτση. Μέσα από εύληπτα κείμενα του κ. Ντούμα και αριστουργηματικές φωτογραφίες του Σωκράτη Μαυρομμάτη, ο οποίος εστιάζει πάντα στις λεπτομέρειες, ο αναγνώστης περιπλανιέται στο γοητευτικό ερειπιώνα του προϊστορικού οικισμού και στα ευρήματα που εκτίθενται στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, στα Φηρά.
Επειδή όμως «η πιο αδικημένη κατηγορία ευρημάτων από το Ακρωτήρι που παρουσιάζεται στο Μουσείο είναι οι τοιχογραφίες, τους αξίζει μια προνομιακή θέση στο Εικονικό Μουσείο», σημειώνει ο αρχαιολόγος, επιλέγοντας να δείξει πρώτη φορά σε ένα ξεχωριστό τμήμα του τόμου, δίκην «Εικονικού Μουσείου», άγνωστες τοιχογραφίες από τη Δυτική Οικία και την Ξεστή 3 και αντικείμενα που αφηγούνται την ιστορία της πόλης. «Γιατί στο Μουσείο τα κινητά ευρήματα στις προθήκες είναι αδύνατον να αναδείξουν την ευμάρεια των κατοίκων του νησιού, που ξεκίνησαν ως γεωργοκτηνοτρόφοι και έγιναν καραβοκύρηδες, κοσμοπολίτες» όπως ο ίδιος τονίζει.
«Η μόνιμη έκθεση στο μουσείο παρουσιάζει μια εικόνα παγωμένη στο χρόνο και τον τόπο, κάτι σαν απολίθωμα» γράφει. Οι επισκέπτες δεν μπορούν να αντιληφθούν πόσο εντυπωσιακός είναι ο πλούτος των πληροφοριών που χάνουν από τις τοιχογραφίες, που είναι μοναδικές στην ιστορία όχι της ελληνικής αλλά της ευρωπαϊκής τέχνης. «Παραδείγματος χάριν, οι επισκέπτες αδυνατούν να φανταστούν την ποικιλία της γυνακείας φορεσιάς, τα κοσμήματα που φορούσαν τόσο οι γυναίκες όσο και οι άνδρες, την ποικιλία των κομμώσεων, τις διάφορες δραστηριότητες κ.ο.κ.».
Έτσι, στο βιβλίο παρουσιάζονται εκτός από τις πολύ γνωστές τοιχογραφίες (των Κρίνων ή της Άνοιξης, των Κροκοσυλλεκτριών, των Ψαράδων, των Λατρευτριών) κι άλλες που δεν εκτίθενται στο Μουσείο, όπως είναι η τοιχογραφία του στόλου, μια εξαιρετικά πυκνή αφηγηματική παράσταση νηοπομπής μήκους 4 μέτρων.
Ο κ. Ντούμας προβαίνει και σε νέες ερμηνευτικές εκτιμήσεις για τη χρήση των κτηρίων (ήταν άλλα δημόσια κι άλλα ιδιωτικά) συσχετίζοντας τη χρήση τους με τις παραστάσεις που απεικονίζονταν στους τοίχους των δωματίων. Έτσι, αναφερόμενος στη Δυτική Οικία, στην οποία ο Μαρινάτος προσέδιδε ιερό χαρακτήρα, όπως άλλωστε στα περισσότερα κτήρια του Ακρωτηρίου, «βαφτίζοντας» μια νεαρή γυναικεία μορφή ως «Ιέρεια», ο κ. Ντούμας προβαίνει σε δική του «ανάγνωση»:
«Μεταγενέστερη μελέτη έδειξε ότι όλες οι νεαρές μορφές στις θηραϊκές τοιχογραφίες εικονίζονται με μεγαλύτερο ή μικρότερο τμήμα της κεφαλής ξυρισμένο και χρωματισμένο κυανό. Σύμφωνα με παράλληλα από αρχαίους ή νεότερους πολιτισμούς, η μεταχείριση της κόμης με αυτόν τον τρόπο χαρακτηρίζει παιδιά σε στάδια διαδικασίας περάσματος στην κατάσταση ενηλίκου. Μετά τη διαπίστωση αυτή, είναι πιθανόν ότι τόσο οι νεαροί ψαράδες όσο και η λεγόμενη ιέρεια αντιπροσωπεύουν νέα μέλη της οικογένειας που ζούσε στη Δυτική Οικία. Και οι τρεις μορφές βρίσκονται στη διαδικασία μύησης/εκπαίδευσης προετοιμαζόμενες να αναλάβουν αρμοδιότητες ενηλίκων, ανάλογα με το φύλο και τον κοινωνικό τους ρόλο».
Μιλώντας για το φρεσκοτυπωμένο αυτό τόμο εκ μέρους του Ιδρύματος Λάτση, ο ποιητής Βαγγέλης Χρόνης είπε ότι «κάθε χρόνο γίνεται προσπάθεια ώστε το βιβλίο να προσθέτει γνώση, να προβάλλει περισσότερο ή λιγότερο γνωστές πτυχές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού αλλά και να καθίσταται πρεσβευτής της Ελλάδας και του πολιτισμού της στο εξωτερικό, κάτι που επιτυγχάνεται με την αγγλική έκδοση του τόμου, με τη βοήθεια εξειδικευμένων μεταφραστών αρχαιολογικών κειμένων (το συγκεκριμένο έγινε από την Αλεξάνδρα Ντούμα) και με την ανάρτηση στο Διαδίκτυο σε μορφή e-book. Τα «χτυπήματα» που δέχεται αυτή η διαδικτυακή πλατφόρμα είναι πάρα πολλά και από τις αντιδράσεις φαίνεται πως το κοινό απολαμβάνει ό,τι βλέπει, «ενθουσιάζεται». Και επειδή το βιβλίο δεν διατίθεται στο εμπόριο παρά μόνο σε πανεπιστήμια και ιδρύματα, η ηλεκτρονική διεύθυνση αναζήτησης των βιβλίων της σειράς «Ο Κύκλος των Μουσείων» είναι: www.latsis-foundation.org
Προλογίζοντας την έκδοση η Μαριάννα Λάτση αναφέρει ότι «το παγκόσμιου βεληνεκούς πολιτιστικό απόθεμα της Θήρας θα αποτελεί διαχρονικά πόλο έλξης για τους μυημένους λάτρεις της ιστορίας ενός πολιτισμού που άνθησε και παρέμεινε σιωπηλός ανά τους αιώνες μέχρι να ξεκινήσει το αποκαλυπτικό ανασκαφικό έργο». Η υπουργός Πολιτισμού Λυδία Κονιόρδου εξήρε την πρωτοβουλία του Ιδρύματος και χαρακτήρισε «πρωτοπόρο εκδοτικό πρόγραμμα, πολύ σημαντικό γεγονός για την προβολή του ελληνικού πολιτισμού στην Ελλάδα και τον κόσμο».
Ο κ. Ντούμας όμως μίλησε απαξιωτικά για «το χουντικό έκτρωμα που λέγεται υπουργείο Πολιτισμού», «ζητώντας συγγνώμη» από την υπουργό που καθόταν πλάι στον υπουργό Παιδείας Κώστας Γαβρόγλου. Θυμήθηκε και τον αμαρτωλό ΟΠΕΠ (Oργανισμό Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού) που είχε βγάλει κάποια dvd για αρχαιολογικούς χώρους, μεταξύ των οποίων και για το Ακρωτήρι της Θήρας, τα οποία όμως δεν κυκλοφόρησαν ευρέως.
Σε ένα dvd που έλαβε είδε στη θήκη του τον περίφημο πίθο με τα δελφίνια να εμφανίζονται σαν να στρέφουν προς αριστερά, ενώ στην πραγματικότητα συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Γιατί ήταν κανόνας στην αρχαία Θήρα οι «αναγνώσεις» να ξεκινούν από αριστερά και να πηγαίνουν προς τα δεξιά.
Σε όλες τις τοιχογραφίες η κίνηση είναι δεξιόστροφη. Το ίδιο συμβαίνει και στις αφηγηματικές σκηνές των αγγείων. Δεξιόστροφη είναι η ελληνική γραφή, όπως και οι γραφές ολόκληρου του δυτικού κόσμου. Ξεκινούν από αριστερά προς τα δεξιά.
«Ήταν μια βαθιά ριζωμένη αντίληψη των κατοίκων του Αιγαίου, που αργότερα ονομάστηκαν Έλληνες, και αποτελούσε την καθιερωμένη οπτική τους. Επομένως, έχουμε φυσιολογική συνέχεια μιας μακράς παράδοσης» κατά τον κ. Ντούμα.
Στην ερώτηση αν υπάρχει πρόοδος στην ανασύνθεση κι άλλων τοιχογραφιών, ο κ. Ντούμας είπε ότι τώρα δουλεύει στο Ακρωτήρι η τέταρτη γενιά συντηρητών. Το υλικό σε κάποια σημεία έχει κονιορτοποιηθεί. Χρειάζεται χρόνος, δεν είναι εύκολη υπόθεση, είπε, πράγμα που διαπίστωσε και μια ομάδα από την Καλιφόρνια η οποία προσφέρθηκε να βοηθήσει. Ύστερα από λίγες μέρες όμως αποφάσισε να φύγει, λέγοντας πως μόνο να διδαχθούν μπορούσαν από τους Έλληνες και όχι να τους διδάξουν.
Κλείνοντας, αναφέρθηκε στο επιτόπιο μουσείο το οποίο επρόκειτο να γίνει μέσα στο Ακρωτήρι. Η κατασκευή βιτρινών κατά μήκος των διαδρομών θα κόστιζε 45.000 ευρώ και η δαπάνη δεν προβλεπόταν στην εργολαβία. Κατέθεσε τον προϋπολογισμό στο ΥΠΠΟΑ αλλά δεν έλαβε ποτέ απάντηση. Έτσι, σκοπεύει να ζητήσει χρήματα από χορηγό που τους βοηθάει στη συνέχεια της ανασκαφής.
