Την πρώτη αγγλόφωνη μονογραφία με θέμα την Αρχαία Μακεδονία, μετά από περίπου τριάντα χρόνια, αποτελεί το βιβλίο της Carol J. King, Associate Professor of Classics του Πανεπιστημίου Memorial of Newfoundland στον Καναδά. Η εργασία της King μας προσφέρει μια λεπτομερή αφήγηση για την άνοδο και την πτώση της δύναμης της Μακεδονίας στη χερσόνησο της Βαλκανικής και στην περιοχή του Αιγαίου κατά τη διάρκεια της περιόδου των 500 ετών της μακεδονικής μοναρχίας από τον 7ο έως τον 2ο αιώνα προ Χριστού.
Η King εκμεταλλεύεται σε μεγάλο βαθμό τις φιλολογικές μαρτυρίες για την επιχειρηματολογία της, παραθέτοντας τόσο σύγχρονους όσο και μεταγενέστερους αρχαίους συγγραφείς. Η έρευνά της βασίζεται στην υλική τεκμηρίωση που προέρχεται από τα επιστημονικά πεδία της Αρχαιολογίας, της Επιγραφικής και της Νομισματικής. Τη μετάφραση αυτού του εξαιρετικού βιβλίου έκανε ένας βαθύς γνώστης της περιόδου αυτής, ο Κλεάνθης Ζουμπουλάκης, διδάκτωρ αρχαίας Ιστορίας, με τον οποίο το enetpress.gr είχε μια σύντομη συζήτηση.
– Το εν λόγω βιβλίο, θεωρείται ένα πολύτιμο εργαλείο για μελετητές της ιστορίας, σπουδαστές και ιστορικούς. Ωστόσο η γλώσσα του είναι κατανοητή και σε κάποιον ο οποίος δεν ανήκει στην επιστημονική κοινότητα. Η επιλογή αυτή έγινε συνειδητά ώστε να μπορεί να απευθυνθεί σε ένα ευρύτερο κοινό; Πως αντιλαμβάνεστε το ρόλο ενός ιστοριογράφου μέσα στη σύγχρονη κοινωνία;
Ο επιστημονικός κλάδος της Ιστορίας είναι ένας κλάδος ο οποίος αφορά όλους. Ωστόσο ως επιστημονικός κλάδος δεν παύει να υπόκειται σε κανόνες. Ειδικά η Ιστορία της Αρχαιότητας είναι ιδιαίτερα σύνθετη στη μελέτη της και προϋποθέτει τη συνδρομή μίας ποικιλίας επιστημονικών κλάδων, τα πορίσματα των οποίων ο ιστορικός οφείλει να συνθέσει προκειμένου να καταλήξει σε ένα αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα. Όπως εύστοχα έχει επισημάνει ένας παλαιότερος ιστορικός, ο Luis Robert, ο ιστορικός της Αρχαιότητας σε πολλές περιπτώσεις μοιάζει με το διευθυντή μίας συμφωνικής ορχήστρας, ο οποίος οφείλει να έχει στοιχειώδη γνώση για όλα τα όργανα που συντονίζει.
Στο εν λόγω βιβλίο υπήρξε η συνειδητή επιλογή ενός ρέοντος κειμένου με την παράθεση των επιστημονικών προβλημάτων και τις όποιες απόψεις του συγγραφέα, με την πρόθεση να υπάρξει η αντίθετη άποψη και τα υλικά για τη διαμόρφωσή της με παραπομπές στις πηγές και την τρέχουσα επιστημονική βιβλιογραφία. Και πάλι ειδικά για την Ιστορία της Αρχαιότητας, η δουλειά του σύγχρονου αρμόδιου επιστήμονα, όπως τουλάχιστον εγώ την αντιλαμβάνομαι, είναι να προφυλάξει το ευρύ κοινό από αναχρονισμούς και παρερμηνείες με την αρμόδια εκλαΐκευση των σχετικών θεμάτων και ιδίως των προβλημάτων της έρευνας.
– Ίσως να έχει υποπέσει στην αντίληψή σας η μεγάλη πολιτική κουβέντα γύρω από το μακεδονικό ζήτημα και τη συνθήκη των Πρεσπών, στην οποία υπάρχει ένας όρος σχετιζόμενος με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ως ιστορικό, σας έχει προβληματίσει η εν λόγω επικαιρότητα, ποιες είναι οι σκέψεις σας γύρω από το θέμα;
Όπως έχει επισημάνει ένας από τους θεμελιωτές της ιστορικής επιστήμης, ο Benedetto Croce, κάθε ιστορία είναι σύγχρονη ιστορία. Το Μακεδονικό Ζήτημα υπήρξε ένα φλέγον πολιτικό ζήτημα για την εθνογέννεση, όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και άλλων Βαλκανικών χωρών κατά τους 18ο -20ο αιώνα. Η πολιτική διάσταση στα νεότερα χρόνια, αναπόφευκτα επηρέασε και τη ματιά στη αρχαιότητα. Όμως πλέον ζούμε σε περιόδους όπου η επιστημονική νηφαλιότητα πρυτανεύει και οφείλει να πρυτανεύει των πολιτικών παθών από όπου αυτά κι αν προέρχονται. Πιθανώς η ευσύνοπτη μορφή του εν λόγω βιβλίου να συμβάλει σε αυτό, καθώς επιθυμία του συγγραφέα είναι να γίνει προσβάσιμο στο ευρύ κοινό.
– Θα μπορούσε κάποιος διαβάζοντας το βιβλίο σας, να διαφωτιστεί ώστε να μπορέσει να βγάλει τα δικά του πρώτα συμπεράσματα σχετικά με το ζήτημα και γενικότερα για την Μακεδονία στη γέννεση της, πολιτισμικά και γεωγραφικά;
Δεδηλωμένος σκοπός του βιβλίου είναι το γεγονός ότι παρατίθενται όλες οι επιστημονικές απόψεις με βάση τις σχετικές πηγές ώστε να υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις ώστε ο με σοβαρές προθέσεις μελέτης φίλος της Ιστορίας να κάνει τη δική του έρευνα και να διαμορφώσει την προσωπική του άποψη.
– Η μάχη της Χαιρώνειας σηματοδότησε την πτώση της κλασικής αρχαιότητας και την άνοδο της Μακεδονικής δύναμης, την έναρξη της ελληνιστικής περιόδου. Για αρκετά χρόνια θεωρούνταν μια μαύρη σελίδα της ιστορίας, το τέλος της ελληνικής πόλης κράτους και κατ΄ επέκταση το τέλος της ελευθερίας. Ως αντιδιαστολή στην προηγούμενη σκέψη, πως ο Μακεδονικός Ελληνισμός αποτέλεσε συνέχεια του πολιτισμού της κλασικής εποχής;
Για να χρησιμοποιήσω κάποιους στίχους του Άγγλου ποιητή Thomas Elliot και όταν βρίσκεσαι στο τέλος συνειδητοποιείς ότι βρίσκεσαι μπροστά σε μία καινούργια αρχή. Παρά την παλαιότερη αντίληψη ότι η ελληνική πόλη κράτος πέθανε μετά τη Χαιρώνεια, η αρχαιολογική σκαπάνη και η ιστορική έρευνα δείχνουν το ακριβώς αντίθετο. Η ελληνική πόλη όχι μόνο απέκτησε νέο σφρίγος, αλλά παρέμεινε ο θεμέλιος λίθος για τη δημιουργία ενός νέου κόσμου. Στον κόσμο αυτό ο ρόλος της φυσικά διαφοροποιήθηκε, αλλά η αλληλεπίδρασή της με αυτόν σαφώς της έδωσε νέα χαρακτηριστικά ενισχύοντας την πρωτοτυπία της και την πολιτισμική προσφορά της.
– Πως η Μακεδονική ή Ελληνιστική αυτοκρατορία επηρέασε την μετέπειτα Ρωμαϊκή και κατ’ επέκταση το δυτικό πολιτισμό;
Ο όρος μακεδονική αυτοκρατορία δείχνει ακριβώς το μέτρο παρανόησης ορισμένων πραγμάτων στον δημόσιο λόγο σε σχέση με την ιστορία της περιόδου: Η ενωμένη μακεδονική αυτοκρατορία υπήρξε μόνο ένα εφήμερο όνειρο στο μυαλό του Αλεξάνδρου, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στη δημιουργία της, αλλά ούτε λεπτό στην παγίωση και διαχείριση της.
Το περίοπτο του ιδανικού ηγεμόνα που άφησε ως ηγεμόνα, γέννησε άπειρες παραλλαγές τρόπων διακυβέρνησης στα μείζονα και ελάσσονα βασιλεία τα οποία προέκυψαν μετά τον θάνατό του, κάνοντας την Ιστορία της περιόδου ιδιαίτερα συναρπαστική. Η συμπλοκή της Ρώμη με τον ελληνιστικό κόσμο είναι ένα ακόμη συναρπαστικό νήμα έρευνας με παρακλάδια στον τρόπο που σκεφτόμαστε και λειτουργούμε σήμερα σε όλα τα επίπεδα. Η Ρώμη βρέθηκε μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες να ρυθμίζει το εν πολλοίς άναρχο σύστημα που προέκυψε από τη δημιουργία των ελληνιστικών βασιλείων.
Το γεγονός αυτό χάρη σε μία σειρά πολιτικών και ιστορικών παραγόντων δεν άφησε την ίδια τη Ρώμη ανεπηρέαστη, μετατρέποντάς τη στην πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία η οποία ήλεγχε ταυτόχρονα την στο σύνολο του Μεσογειακού κόσμου. Σε μία εποχή που η παγκοσμιοποίηση είναι το ζητούμενο, πολλά μαθήματα θα μπορούσαν να αντληθούν από τη μακρά αυτή περίοδο σύνθεσης διαφορετικών στοιχείων. Αυτών της ελληνικής σκέψης, αυτών της ρωμαϊκής στιβαρότητας, και να μην το ξεχνάμε αυτό, της παλαιάς ανατολικής παράδοσης της κοσμοκρατορίας, η οποία ενσωματώθηκε στην πολιτική πραγματικότητα μετά τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου.
– Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι επίγονοι δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν την πορεία του, η αυτοκρατορία διασπάστηκε κι εν τέλει επήλθε η πτώση. Σήμερα δεν υπάρχουν αυτοκρατορίες με την κλασική έννοια, ένα είδος πτώσης του δυτικού πολιτισμού – τρόπου ζωής έχει γίνει αισθητή τα τελευταία χρόνια. Κατά πόσο σήμερα έχουμε ανάγκη ηγετικές ιδιοφυΐες όπως αυτή του μεγάλου Μακεδόνα στρατηλάτη;
Η εποχή των αυτοκρατοριών, όπως και των συγκεντρωτικών δομών εξουσίας, έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί, ή τουλάχιστον θα έπρεπε να θεωρούμε ότι έχει παρέλθει. Όπως επισημάνθηκε και πιο πάνω, η λεγόμενη αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου υπήρξε κάτι ιδιαίτερα αφηρημένο και εφήμερο, ακόμα και την εποχή που αυτή υφίστατο. Ο κόσμος έχει προχωρήσει από τότε. Η τεχνολογία και η δημοκρατία, με την πολιτική έννοια την οποία έδωσε σε αυτή η σύγχρονη πολιτική σκέψη, μας προσφέρουν άλλες εναλλακτικές λύσεις. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι σε μία πρόσφατη μελέτη για την ελληνιστική βασιλική οικογένεια, ένα σύγχρονο παράλληλο που δόθηκε, ήταν η συμπεριφορά της οικογένειας του δικτάτορα της Βόρειας Κορέας…
– Έχει διατυπωθεί στη συλλογική μνήμη και κυρίως στην ελληνική, πως ο Μέγας Αλέξανδρος εκτός από μεγάλος στρατηλάτης με όση βία συνεπάγεται αυτό, υπήρξε μεταλαμπαδευτής του αρχαίου ελληνικού πνεύματος στην Ανατολή. Ήταν εκείνος που πάντρεψε την κλασική φιλοσοφία του Αριστοτέλη με τον μυστικισμό και τις ανατολικές θρησκευτικές δοξασίες π.χ. Greco-Buddhism. Κατά πόσο αυτό η αίσθηση συνάδει με την επιστημονική ιστορική πραγματικότητα;
Αυτές οι ιστορικές αντιλήψεις οι οποίες δυστυχώς επιμένουν στον δημόσιο λόγο, είναι προϊόντα μιας παλαιότερης ιστορικής αντίληψης περί της «ανωτερότητας» του δυτικού λεγόμενου πολιτισμού η οποία προέβαλε την αποικιακή ορμή της Ευρώπης κατά τη νεότερη περίοδο στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου. Η ιστορική πραγματικότητα σύμφωνα με την τρέχουσα έρευνα είναι πιο σύνθετη και θα τολμούσα να πω πιο ενδιαφέρουσα.
Στη νέα λογική της λεγόμενης μετα- αποικιοποιημένης Ιστορίας, η εν λόγω εκστρατεία υπήρξε καταλύτης για διαμόρφωση πιο δυναμικών πολιτισμικών φαινομένων προσέγγισης οπωσδήποτε. Αλλά ούτε πριν τον Αλέξανδρο, και οπωσδήποτε και μετά από αυτόν, υπήρξαν στεγανά ανάμεσα στην ελληνική σκέψη και τους διάφορους πολιτισμούς της Ανατολής. Πόσο μάλλον κατά τη μακρά διαδικασία αλληλεπίδρασης υπό την αιγίδα της Ρώμης πολύ αργότερα.
– Γνωρίζουμε πως είστε ιστορικός, αλλά θα σας ζητήσουμε να προσθέσετε λίγη φαντασία στα ιστορικά δεδομένα. Σε ένα υποθετικό σενάριο, αν ο Μέγας Αλέξανδρος δεν είχε πεθάνει σε ηλικία 32 ετών, ποια θα μπορούσε να είναι η εξέλιξη της Μακεδονικής αυτοκρατορίας και ίσως της παγκόσμιας ιστορίας;
Αντιλαμβάνομαι ότι το παρακλάδι της ιστορικής σκέψης που φέρει τη διεθνή ονομασία counter-factual, όπερ μεθερμηνευόμενο στα καθ’ ημάς συνοψίζεται στο ερώτημα «Τι θα γινόταν αν», παραμένει ελκυστικό για το ευρύ κοινό. Θα περιοριστώ να επισημάνω ότι άνθρωποι της εποχής του δεν αισθάνονταν ότι τόσο η παρουσία όσο και ο θάνατός του θα άλλαζαν τον τότε γνωστό κόσμο ανεπιστρεπτί. Αυτή η πολύτιμη εκ των υστέρων αντίληψη είναι το προνόμιο της επιστήμης της Ιστορίας. Ειδικά για τον επιστήμονα της Ιστορίας της Αρχαιότητας μία από τις ελάχιστες ηθικές ικανοποιήσεις όταν ακολουθεί ένα δύσκολο επιστημονικό αντικείμενο. Η διατύπωση τέτοιων υποθέσεων δείχνει περισσότερο το ποιον αυτού που τις διατυπώνει παρά φωτίζει τη συγκεκριμένη εποχή.
– Όταν μιλάμε για πολιτισμό που άνθισε στην αυτοκρατορία της αρχαίας Μακεδονίας, μιλάμε επίσης για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Υπάρχουν σημεία διαχωρισμού, διαφοροποίησης, η γεωγραφική έκταση επηρεάζει τον χαρακτηρισμό αυτό;
Ο πολιτισμός της αρχαίας Μακεδονίας δεν μπορεί να διαχωριστεί από τον αρχαίο ελληνικό. Δεν πρόκειται για δύο διακριτές έννοιες. Όσο για τη γεωγραφική έκταση του πολιτισμού αυτού, μία βόλτα στο κέντρο της Αθήνας θα σας πείσει για την εξάπλωση και τη δύναμή του. Πολλοί έχουν επισκεφθεί το μνημείο του Φιλοπάππου στην Αθήνα.
Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι πρόκειται για έναν επιφανή πολίτη της Αθήνας της αυτοκρατορικής περιόδου της Ρώμης, οποίος περηφανευόταν για την καταγωγή του από τους Αχαιμενίδες από την πλευρά του πατέρα του, από τον Αλέξανδρο από την πλευρά της μητέρας του και ήταν ο τελευταίος εκπρόσωπος μίας βασιλικής δυναστείας που κυβερνούσε μία περιοχή της σημερινής Συρίας, την Κομμαγηνή; Εάν το συγκεκριμένο παράδειγμα με τις προφανείς διακλαδώσεις του δεν συνιστά ένα δείγμα της δημιουργίας ενός παγκόσμιου πολιτισμού, τότε δεν μπορώ να φανταστώ τι άλλο θα μπορούσε να ειπωθεί για το θέμα αυτό.
– Αν σας ζητούσαν να χαρακτηρίσετε το διάστημα από την άνοδο ως των πτώση της Μακεδονικής δύναμης, ποια ήταν τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά αυτής της 500ετούς μοναρχίας;
Πολύ εύστοχα το έχει διατυπώσει η ποιητική πένα του Κ. Καβάφη, ο οποίος σημειωτέον υπήρξε και ένας ερασιτέχνης ιστορικός με αξιοσημείωτη ικανότητα αντίληψης για τα δεδομένα της εποχής του: «με την ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών»…
– Όπως γνωρίζουμε η ιστορία επαναλαμβάνεται. Τι μπορεί να μας διδάξει η ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας για τη σημερινή χρονική περίοδο της ιστορίας της ανθρωπότητας.
Η μακεδονική περιπέτεια πέραν της συναρπαστικής εξέλιξης, βρίσκεται στην καρδιά πολλών νημάτων στοχασμού για την ιστορική εξέλιξη Από μία γωνιά των σημερινών Βαλκανίων ξεχύθηκε μία δύναμη που κατέκτησε τον κόσμο. Αυτό φυσικά δεν το πέτυχε χωρίς να αλλάξει η ίδια στην πορεία. Εάν κάτι πρέπει να υπογραμμιστεί στη σφυρηλάτηση ενός νέου κόσμου, είναι η δύναμη ανατροπής που κρύβει η ανθρώπινη ιστορική εξέλιξη. Τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο σε έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει είτε το θέλουμε είτε όχι.
– Ποια η συνταγή πίσω από την επιτυχία της μακεδονικής στρατιάς; Πως εξελίχθηκε σε μια αήττητη μηχανή πολέμου;
Όσες φορές έπεσε, και ήταν πολλές, ακόμη περισσότερες σηκώθηκε και διεκδίκησε τη νίκη. Για να χρησιμοποιήσω και πάλι κάποιους στίχους του ποιητή Κ. Καβάφη για έναν Μακεδόνα βασιλέα της Ανατολής, τον Δημήτριο Α΄ Σωτήρα των Σελευκιδών: Και μες τη μαύρη απογοήτευσί του ένα μονάχα λογαριάζει πια με περηφάνειαν∙ που, κ’ εν τη αποτυχία του την ίδιαν ακατάβλητην ανδρεία στον κόσμο δείχνει. Δεν μπορώ να βρω κάτι πιο ταιριαστό για έναν γενικό χαρακτηρισμό του μακεδονικού τρόπου πολέμου.
– Κατά πόσο είναι γνωστή η ιστορία της αρχαίας Μακεδονίας, σε παγκόσμιο επίπεδο;
Δεδομένου ότι η βάση της μακράς ελληνιστικής περιόδου είναι η ιστορία της Αρχαίας Μακεδονίας, και δεδομένου ότι ελληνιστική περίοδος με τη σειρά της είναι η βάση της ρωμαϊκής ιστορίας και κατ’ επέκταση της ιστορίας της πολιτιστικής συγκρότησης της σημερινής δυτικής Ευρώπης, το ενδιαφέρον για τη μελέτη της παραμένει σταθερό σε παγκόσμιο επίπεδο.
Μάλιστα υπάρχουν πανεπιστήμια πέραν των ευρωπαϊκών τα οποία έχουν δημιουργήσει σχολές αφιερωμένες στη μελέτη της Αρχαίας Μακεδονίας. Ο Καναδάς από τον οποίο προέρχεται η συγγραφέας του εν λόγω βιβλίου είναι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα. Αντίστοιχοι θύλακες υπάρχουν και στην Αυστραλία και την Αμερική, ενώ η Ευρώπη σταθερά επιδίδεται στη μελέτη της. Μία επισκόπηση μόνο των εκδόσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και των επιστημονικών συνεδρίων που διεξάγονται κάθε χρόνο αρκεί για καταστεί αυτό ξεκάθαρο.
– Συνήθως η ιστορία γράφεται με ονόματα στρατηγών, αυτοκρατόρων κι άντε των γυναικών αυτών. Ποια ήταν όμως τα αφανή πρόσωπα πίσω από την ιστορία της Αρχαίας Μακεδονίας, πάνω σε ποιες πλάτες δομήθηκε, ποια χέρια «έχτισαν» αυτό για το οποίο μιλάμε ακόμα και σήμερα;
Ακόμα και κατά την ίδια την αρχαιότητα υπήρχε η αίσθηση ότι η Μακεδονία ήταν πολλά περισσότερα πράγματα από τον Αλέξανδρο. Παρά τη σημαντική απώλεια πηγών για την εξέλιξή της, έχουμε νύξεις για αυτό. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ένας ιστορικός της ρωμαϊκής περιόδου ο Πομπήιος Τρώγος (μέσω της επιτομής της βυζαντινής περιόδου από τον Ιουστίνο):
Ποτέ πριν πράγματι η Μακεδονία ή κάποια άλλη χώρα είχε τόσο πλήθος αξιόλογων ανδρών. Τους οποίους ο Φίλιππος πρώτα και έπειτα ο Αλέξανδρος είχαν διαλέξει με τέτοια επιδεξιότητα, ώστε ότι είχαν επιλεγεί όχι μόνο για να συνδράμουν στον πόλεμο αλλά για να τους διαδεχθούν στον θρόνο. Ποιος λοιπόν μπορεί να αναρωτηθεί γιατί ο κόσμος κατακτήθηκε από τέτοιους στρατηλάτες όταν ο στρατός των Μακεδόνων φαινόταν να διοικείται όχι από στρατηγούς αλλά από άνδρες βασιλικής γενιάς; Άνδρες που δεν θα μπορούσαν να βρουν άξιους αντιπάλους εάν δεν συγκρούονταν μεταξύ τους. Τότε η Μακεδονία θα είχε πολλούς Αλεξάνδρους και όχι μόνο έναν, εάν η Μοίρα δεν τους έκανε μέσω της ισοδυναμίας τους να πετύχουν την αμοιβαία καταστροφή τους.
Πέραν της αριστοκρατικής τάξης που στελέχωνε τη διοίκηση, η αρχαιολογική σκαπάνη δείχνει ότι η μακεδονική κατάκτηση επέδρασε ουσιαστικά στην πολιτισμική άνοδο της ίδιας της Μακεδονίας με την εισροή πλούτου. Αλλά ακόμη και πριν από αυτή η γενικότερη εικόνα που αντλούμε από τις διάφορες πηγές είναι αυτή ενός σκληροτράχηλου λαού, ικανού για προσαρμογή στις πιο δύσκολες συνθήκες. Χωρίς την αναγκαία και ικανή αυτή συνθήκη ουδέποτε πιθανώς θα μπορούσε ο Αλέξανδρος να εμφανιστεί στη Μακεδονία.
Το βιβλίο η «Αρχαία Μακεδονία της Carol J. King κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Historical Quest
