Την λαϊκή όπερα συμφιλίωσης «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» του Μίκη Θεοδωράκη μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε και λαϊκή τραγωδία, καθώς έχει την απαρχή της σύλληψής της στους αρχαίους τραγικούς.
Ο τίτλος της ευκρινώς παραπέμπει στην παραλογή του δημοτικού τραγουδιού «Του νεκρού αδελφού», αφού έχει αφαιρεθεί το υπερφυσικό στοιχείο της, καθώς ο τρόπος ξαναδιαβάσματός της από τον συνθέτη είναι επικεντρωμένος στον ρεαλισμό των γεγονότων, που διαδραματίστηκαν κατά τις 33 μέρες τού ηρωικού Δεκέμβρη του 1944.
Σταδιακά εκτυλίσσεται και κορυφώνεται το δράμα του ήρωα από τον αγώνα στην θυσία, ιδιαίτερα στο τραγούδι «Τον Παύλο και τον Νικολιό»: Ο Παύλος δεν είναι άλλος από τον επονοελασίτη Παύλο Παπαμερκουρίου (1921-1949), ο οποίος έπεσε νεκρός από τα βόλια του αστικού κράτους.
Το πρώτο ανέβασμα της παράστασης πραγματοποιείται από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη, στις 15 Οκτώβρη του 1962, στο -πλέον γκρεμισμένο- Θέατρο Καλουτά επί της οδού Πατησίων 240.
Όμως, πώς άρχισε να γράφεται αυτή η επικολυρική δημιουργία, η οποία γεφυρώνει τον λυρικό στοιχείο του τυραννισμένου υποκειμένου και το επικό του θυσιασμένου αγωνιστή; Εκεί, γύρω στα 1959, ο δημιουργός της, κατά την διαμονή του, στο Παρίσι, συνθέτει τον «Επιτάφιο».
Βρίσκεται στην φάση, όπου προσπαθεί ν’ απεμπολήσει το δυτικό παράδειγμα και να επαναπροσδιορίσει το πέρασμα της μουσικής, και μέσα από τον λαϊκό ρυθμό του ζεϊμπέκικου, στις πλατιές μάζες. Τότε, λοιπόν, κι ενώ βρίσκεται σε συνθετικό βρασμό αναζήτησης, γράφει το τραγούδι «Το όνειρο».
Οι στίχοι βγαίνουν καυτοί από το καμίνι του εμφύλιου σπαραγμού και των συνεπειών του, όλοι με την υπογραφή του Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος διανύει την τρίτη δεκαετία της ζωής του. Μόνο για ένα άσμα θα ζητηθεί η συμβολή του στιχουργού Κώστα Βίρβου (1926-2015): Το «Νανούρισμα», που θα ερμηνεύσει, στην πρώτη ηχογράφηση («His Master’s Voice, 1962), από τα βαθιά της ψυχής της, η Δέσποινα Μπεμπεδέλη.
Η σε πρώτη εκτέλεση φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση έχει την τιμητική της, αφού έχει διαπαντός σφραγίσει την ερμηνεία αυτού του λαϊκού δράματος («Απρίλης», «Το όνειρο», «Ένα δειλινό», «Τον Παύλο και τον Νικολιό», «Στα περιβόλια», «Δοξαστικό»). Άλλη μία κατάθεση που ακούγεται στον πρώτο δίσκο βινύλιου, αποδίδεται με την μοιρολογίστρα φωνή της Βέρας Ζαβιτσιάνου («Προδομένη αγάπη»).
Το μόνο ορχηστρικό είναι η εισαγωγή «Δοξαστικό», που προαναγγέλλει τα τραγικά δρώμενα, με τον Μίκη Θεοδωράκη να διευθύνει τους μουσικούς. Σολίστες, οι μπουζουξήδες Κώστας Παπαδόπουλος και Λάκης Καρνέζης, ο κιθαρίστας Σταύρος Πλέσσας κι ο πιανίστας Γιάννης Διδίλης.
Το πρόγραμμα της παράστασης συνοδεύεται από την «Ανοικτή επιστολή του Μίκη Θεοδωράκη». Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
«Αγαπητέ φίλε,
[…] Μπορώ νομίζω να πω ότι ο στόχος μου ήταν κατ’ αρχήν πολιτικός.
»Σε στιγμές τόσο κρίσιμες για το έθνος και το λαό, πιστεύω πως ο ζωντανός καλλιτέχνης πρέπει να καταπιάνεται με έργα και με ενέργειες που θα βοηθήσουν άμεσα για να λυθεί η κρίση για να βρεθεί διέξοδος.
»Πιστεύω πώς ο μοναδικός δρόμος για να κερδίσουμε τη μάχη μπροστά στην ιστορία και στον πολιτισμό, είναι, αυτή τη στιγμή, η αληθινή ΕΝΟΤΗΤΑ.
»Όχι ενότητα συμβατική, σκόπιμη. Ενότητα τακτική-αλλά ενότητα ουσιαστική όλων των Ελλήνων.
»Ανήκω στην προοδευτική παράταξη. Σήκωσα το βάρη του διχασμού. Όμως είμαι έτοιμος να δώσω το χέρι και να ξεχάσω για πάντα, τα μαρτύρια και τις εξορίες, αν πρόκειται να συμφωνήσουμε γύρω από ένα πλατύ πρόγραμμα που θα εξασφαλίζει την αναγέννηση της πατρίδας.
»Ξέρω ακόμα πως αν αυτή τη στιγμή δεν βρεθεί ο τρόπος για να γίνει αυτή η ενότητα πραγματικότητα, μας περιμένουν καινούργιες σκληρές δοκιμασίες που θα καθυστερήσουν σε βαθμό επικίνδυνο την παρουσία του έθνους μας ανάμεσα στη μεγάλη οικογένεια των λαών της γης, καθώς ο ένας με τον άλλον μπαίνουν στο δρόμο της δημιουργικής αναγέννησης.
»Έτσι για να πετύχω αυτή την εθνική αφύπνιση, μεταχειρίζομαι μέσα στο έργο μου τρόπους οξείς – αλήθειες πικρές – και μεθόδους καυτερές, που σοκάρουν. […].
»Δεν είπα ψέματα, ούτε προσπάθησα να ξεγελάσω κανένα.
»Πήρα την πεμπτουσία, τους αρμούς της ζωής που ζήσαμε.
»Έδειξα το πρόσωπο της Ιστορίας που πλάσαμε, και που όλοι μας λίγο ως πολύ, είμαστε υπεύθυνοι δίχως ψιμύθια και εξωραϊσμούς.
»Θέλω να ξέρεις καλά πως αν στάθηκα, αν στέκομαι κι’ αν θα σταθώ ακόμα, αυτό το χρωστώ αποκλειστικά στη δική σου έμπρακτη και δυναμική συμπαράσταση.
»Δεν έχω δύναμη άλλη καμιά, παρά μονάχα αυτή που μου δίνεις εσύ.»
Το καλοκαίρι το 1980, το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» ανεβαίνει εκ νέου, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, στο θέατρο «Αθήναιον». Τότε, ακούγεται κι η λογοκριμένη «Αλυσίδα»: Ορισμένοι στίχοι, που «έκοψε» το αστικό κράτος εκείνης της εποχής:
Την αλυσίδα τη βαριά, την κάνω χελιδόνι
τη φυλακή τη σκοτεινή, την κάνω ξαστεριά
Την αλυσίδα τη βαριά, εγώ κι εσύ κι εσύ κι εσύ
την κόβουμε μαζί
Σπάσε την αλυσίδα με τα σίδερα!
Φτιάξε την αλυσίδα με τα κύματα!
Σπάσε την αλυσίδα με τα σίδερα!
Φτιάξε την αλυσίδα με τα σύννεφα!
[…]
Την αλυσίδα που μιλά, εγώ κι εσύ κι εσύ κι εσύ
τη φτιάχνουμε μαζί!
Η λευτεριά κερδίζεται!
Η λευτεριά κερδίζεται!
[…]
Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ IΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ
ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ: Πέλος Κατσέλης
ΣΚΗΝΙΚΑ-ΚΟΣΤΟΥΜΙΑ: Νίκος Νικολάου
ΧΟΡΟΓΡΑΦΙΕΣ: Ζουζού Νικολούδη
ΔΙΑΝΟΜΗ
ΠΡΩΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (Παπαμερκουρίου)
ΜΑΝΝΑ: Λούλα Ιωαννίδου
ΠΑΥΛΟΣ, γιός της, 20 ετών (αριστερός): Νίκος Ξανθόπουλος
ΑΝΔΡΕΑΣ, γιός της, 25-30 ετών (δεξιός): Κώστας Παππάς
ΔΕΥΤΕΡΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (Στεφάνου)
ΠΑΤΕΡΑΣ: Θόδωρος Καμενίδης
ΜΑΝΝΑ: Μαρία Δημητριάδου
ΙΣΜΗΝΗ, κόρη τους, 18 ετών: Βέρα Ζαβιτσιάνου
ΠΕΡΙΚΛΗΣ, γιός τους, δεξιός: Γιώργος Μπέλλος
ΤΡΙΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
ΜΑΝΝΑ: Μπέττυ Αρβανίτη
ΝΙΚΟΛΙΟΣ, 20-25 ετών (αριστερός): Γιώργος Κατσάρας
ΤΕΤΑΡΤΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Κος ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ: Γιώργος Βλαχόπουλος
ΠΟΠΗ, κόρη του: Ζωή Παπαδοπούλου
ΤΑΚΗΣ, αρχηγός των Δεξιών: Θόδωρος Έξαρχος
ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ, που σκότωσαν το παιδί της: Δέσποινα Μπεμπεδέλη
ΕΝΑΣ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ μαζί με τους άντρες του: Νίκος Πασχαλίδης
ΕΝΑΣ ΤΥΦΛΟΣ: Μάνος Κατράκης
ΜΑΡΙΑ, κόρη του, 16 ετών: Μαρία Κωνσταντάρου
ΧΑΡΟΣ, με άσπρο κοστούμι και παπιγιόν: Μάκης Πανώριος
ΓΡΗΓΟΡΗΣ, αρχηγός των ανταρτών με τους άντρες του: Κώστας Χρέλιας
ΛΑΪΚΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ: Γρηγόρης Μπιθικώτσης
ΛΑΪΚΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ: Κώστας Παπαδόπουλος-Λάκης Καρνέζης (μπουζούκι), Σταύρος Πλέσσας (κιθάρα)
ΛΑΪΚΟΙ ΧΟΡΕΥΤΕΣ: Δ. Απυρανθίτης, Α. Μίχας, Ζ. Σοκορέλλης
ΟΜΑΔΑ ΠΑΝΤΟΜΙΜΑΣ (Μάννα και δύο αδέλφια): Ζουζού Νικολούδη (Λυδία Γραβάνη), Κ. Φραγκόπουλος, Κ. Καραγιάννης.
