Τάφοι σαν ολόκληρες βίλες με δύο έως δεκατέσσερα δωμάτια της Προ και Παλαιονακτορικής Μινωϊκής εποχής (περίπου 3000/2900-1900/1800 π.Χ.) αποκαλύπτονται στον Πετρά Σητείας Κρήτης.
Η περιοχή φαίνεται πως αποτελούσε την κύρια πύλη εισόδου προϊόντων και πολύτιμων πρώτων υλών (χαλκός, ασήμι, χρυσός, ημιπολύτιμοι λίθοι, ελεφαντόδοντο κλπ.) στην Ανατολική Κρήτη, από την Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και το υπόλοιπο Αιγαίο. Φέτος συνεχίστηκε για 16η χρονιά, η συστηματική ανασκαφή, στο ασύλητο νεκροταφείο, το οποίο δίνει κάθε χρόνο σπουδαία ευρήματα και φέρνει στο φως τμήμα ενός εκτεταμένου μνημειακού συνόλου (ανάκτορο-αστικός οικισμός-νεκροταφείο).
Η ανασκαφή διενεργείται από διεπιστημονική ομάδα υπό τη Διεύθυνση της επίτιμης Διευθύντριας του ΥΠΠΟΑ, Δρ. Μεταξίας Τσιποπούλου. Οι ανασκαφείς θεωρούν ότι η μεγάλη ακμή στον Πετρά κορυφώθηκε με την ίδρυση του ανακτόρου του.
Το νεκροταφείο του Πετρά, είναι το μεγαλύτερο σε έκταση της Κρήτης για την εποχή του. Είχε μακρά χρήση και αλλεπάλληλα ταφικά κτήρια (50-150 m2 ), με πολλά δωμάτια ή συνδυασμό ταφικών κτηρίων και ταφικών λάκκων, με επιχώσεις που υπερβαίνουν σε αρκετές περιπτώσεις τα 2,50 m.. Τα τελευταία χρόνια, ερευνώνται τα παλαιότερα στρώματα με εντυπωσιακά ευρήματα.
Ηδη, έχουν ανασκαφεί 23 ταφικά κτήρια που χρονολογούνται από την ΠΜ ΙΒ έως την ΜΜ ΙΙΒ (περ. 3000/2900-1800 π.Χ.) χωρίς να έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή και αρκετών άλλων. Επιπλέον έχουν ερευνηθεί εννέα ταφικοί λάκκοι και τάφοι άλλων τύπων. Οι ταφές είναι κυρίως δευτερογενείς (ανακομιδές) με μερικές εξαιρέσεις πρωτογενών ταφών. Το νεκροταφείο διαθέτει περιβόλους στα ανατολικά και τα δυτικά, καθώς και διαδρόμους μεταξύ των ταφικών κτηρίων, αλλά και δύο εκτεταμένους χώρους τελετουργιών στα ανατολικά.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι τα κτίσματα της ΥΜ ΙΙΙ Α-Γ (1400-1200 π.Χ.) που έχουν βρεθεί σε ένα άκρο του νεκροταφείου και σχετίζονται με την απόδοση λατρείας στους προγόνους τους. Αυτά τα κτίσματα έχουν εν μέρει κτισθεί με λαξευτούς λίθους από το ανάκτορο του Πετρά. Πρόκειται για κτήρια με μνημειώδη τριμερή είσοδο, ισχυρό αναλημματικό τοίχο, τετράγωνη πλατφόρμα, ορθογώνιο μεγαροειδές κτήριο, υπαίθριο χώρο εν είδει τεμένους, χώρους παρασκευής φαγητού και αποθήκευσης, λάκκους απορριμμάτων και αρκετούς ακόμα ισχυρούς τοίχους. Η ανασκαφική ομάδα δεν έχει ακόμα ταυτίσει την χρήση αυτών των τοίχων και δηλώνει ότι «η στρωματογραφική ακολουθία είναι ιδιαίτερα περίπλοκη, αλλά και η κατανόηση των υπο-φάσεων δυσχερής».
Φέτος, η έρευνα εστιάστηκε στο Παλαιοανακτορικό Ταφικό Κτήριο 9, που διαθέτει οκτώ δωμάτια και έναν ανοικτό χώρο στα δυτικά του. Τα ευρήματα πλην του οστεολογικού υλικού ήταν πλούσια. Ενας αιγυπτιακός εισηγμένος σφραγιδόλιθος σε σχήμα σκαραβαίου, αποτελεί αψευδή μάρτυρα των σχέσεων μινωικής Κρήτης και Αιγύπτου. Ο μεγάλος χώρος Τελετουργιών και το Ταφικό Κτήριο 9 συνδέονταν και διέθεταν ειδικό ανοικτό χώρο, όπου γινόταν προφανώς τελετουργική κατανάλωση φαγητού και ποτού.
Σ΄αυτό το χώρο βρέθηκαν διακοσμημένα αγγεία σερβιρίσματος και πόσης, χάλκινο μαχαίρι, πολλά οστά ζώων, αλλά και ολόκληρη κεφαλή ταύρου, άριστης διατήρησης. Σε βαθύτερα στρώματα, κάτω από το Ταφικό Κτήριο 9, ξεκίνησε η ανασκαφή ΜΜ ΙΑ ταφικού κτηρίου, από το οποίο προέκυψαν πλούσιες δευτερογενείς ταφικές αποθέσεις, συνοδευόμενες από χάνδρες και περίαπτα, από ημιπολύτιμους λίθους, χάλκινα εργαλεία καλλωπισμού και μερικά ειδώλια.
Ολοκληρώθηκαν, επίσης, οι ανασκαφές των Προανακτορικών Ταφικών Κτηρίων 26 και 27. Από αυτά προέκυψαν δύο εξαιρετικής τέχνης και διατήρησης σφραγίδες, ελεφάντινος δακτύλιος με σπείρες και τριεδρικό πρίσμα με κρητική ιερογλυφική επιγραφή.
Η ανασκαφή του 2019 έδειξε, εξάλλου, ότι στο νεκροταφείο του Πετρά, η ΜΜ ΙΑ φάση υποδιαιρείται σε δύο τουλάχιστον υπο-περιόδους, η μελέτη της μεγάλης ποσότητας κεραμικής των οποίων ελπίζεται ότι θα βοηθήσει στην κατανόηση της τελευταίας Προανακτορικής φάσης στην Ανατολική Κρήτη. Στη φάση αυτή ανήκαν τρεις ακόμα σφραγιδόλιθοι από ελεφαντόδοντο και σκληρούς λίθους, καθώς και περίαπτα από χρυσό και λίθους, χάνδρες, αρκετά λίθινα αγγεία και πολύ ενδιαφέρουσα διακοσμημένη κεραμική σε μεγάλη ποικιλία σχημάτων.
