Της Νινέττας Κοντράρου-Ρασσιά
Θανατοποινίτες ήταν οι ογδόντα νέοι που εκτελέστηκαν με τα χέρια αλυσοδεμένα ψηλά – σαν κρεμασμένοι ο ένας πλάι στον άλλο, όπως και οι άλλοι που θανατώθηκαν με τα χέρια δεμένα στην πλάτη, ή κάποιοι που βρήκαν αργό βασανιστικό θάνατο κρεμασμένοι με χαλκάδες από το λαιμό τα χέρια και τα πόδια;
Μήπως ήταν ένας άλλος Γολγοθάς, ένας τόπος μαρτυρίου, το αρχαίο νεκροταφείο του Φαλήρου; Η συνολική εικόνα των δεκάδων εκτελεσθέντων σε διάφορα σημεία της σπουδαίας ανασκαφής της δρος Στέλλας Χρυσουλάκη στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο Φάληρο, είναι εντυπωσιακή. Δικαίως ανακηρύχτηκε η σημαντικότερη ανασκαφή του κόσμου για το 2016.
Η αινιγματική εικόνα της χρήσης που είχε το αρχαίο αυτό νεκροταφείο στο λιμάνι της αρχαίας Αθήνας στο Φάληρο, ξαναζωντάνεψε χτες το απόγευμα μπροστά μας χάρις στις Διεθνείς Σχέσεις Πολιτισμού και τη Ζωζώ Λιδωρίκη που γιόρτασαν τα 25 χρόνια από την ίδρυσή τους με την παρουσίαση του δύσκολου έργου που έχει αναλάβει το Εργαστήριο Αρχαιολογικής Επιστήμης Malcom H. Wiener της Αμερικάνικης Αρχαιολογικής Σχολής. Ηδη, από πέρυσι άρχισε η μεταφορά στη Σχολή 1070 σκελετών για να μελετηθούν με υπερσύγχρονα και πανάκριβα μηχανήματα. Θα υποβληθούν σε αναλύσεις και ιατρικού τύπου εξετάσεις, θα περάσουν από μικροσκόπια εξαιρετικής ακρίβειας και ακτίνες Χ.
Οι ογδόντα αλυσοδεμένοι δεν έχουν μεταφερθεί στην οδό Σουηδίας, στο Κολωνάκι, που είναι η Αμερικάνικη Σχολή (από το 1881). Εχουν παραμείνει στη θέση που βρέθηκαν , πλάι στο κανάλι του ΚΠΙΣΝ, όπου και θα εκτεθούν. Γι αυτούς, υπάρχει ειδικός φορητός εξοπλισμός προκειμένου να ερευνηθούν μικροσκοπικά επί τόπου.
Στην Αμερικάνικη Αρχαιολογική Σχολή βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος του ανασκαφικού υλικού που είχε ήδη αποκαλυφθεί τα έτη 2012 και 2013, ενώ η ανασκαφή διήρκησε από το 2012 έως το 2016. Στο Φάληρο έχουμε ένα εκτεταμένο νεκροταφείο που ήταν σε χρήση από τον 8ο μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ. Εχουν βρεθεί πάνω από 1500 ταφές διάσπαρτες στο χώρο, όπως μας έδειξε η βιοαρχαιολόγος , υπεύθυνη για το πρότζεκτ Φαλήρου, Ελεάνα Πρεβεδώρου, στο χάρτη με την λεπτομερή αποτύπωση που έχει κάνει με εξαιρετική επιμέλεια η ομάδα της εφόρου Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Δυτικής Αττικής κυρίας Χρυσουλάκη. Εχουν ταφεί εκεί εκτός από τους εκτελεσθέντες περί τα 350 βρέφη και μικρά παιδιά, αλλά και ζώα (κυρίως άλογα) .
Ο μεγαλύτερος αριθμός είναι λακκοειδείς ταφές σε ορύγματα μέσα στην άμμο. Υπάρχουν επίσης ταφές σε αγγεία (εγχυτρισμοί βρεφών) και πυρές, ενώ μικρότερος είναι ο αριθμός σε λάρνακες. Οι περισσότεροι νεκροί δεν συνοδεύονται από κτερίσματα. Εχουμε κανονικές ταφές με το νεκρό σε ύπτια ή συνεσταλμένη στάση και ταφές «αποκλίνουσες», με το νεκρό σε ασυνήθιστη στάση: πεσμένο μπρούμυτα με το πρόσωπο στο έδαφος και τα πόδια δεμένα, ή σκυμμένοι με τα χέρια δεμένα στην πλάτη.
Τέσσερις βρέθηκαν ο ένας πλάι στον άλλο με δεμένα πίσω τα χέρια αλλά και τα πόδια. Υπάρχουν επίσης κάποιοι δεμένοι με σιδερένιο χαλκά στο λαιμό, στα χέρια και στα πόδια. Γι αυτούς ακριβώς όταν το 1911-’15 έγινε η πρώτη ανασκαφή (Πελεκίδη) στην περιοχή, ο αρχαιολόγος Αντώνιος Κεραμόπουλος (1870-1960) μίλησε για θανατοποινίτες με αποτυμπανισμό. Ηταν κάτι σαν τη σταύρωση, με τη μόνη διαφορά ότι αντί για δύο σανίδες σε σχήμα σταυρού χρησιμοποιούσαν μια πλατειά επίπεδη σανίδα πάνω στην οποία κρεμούσαν τον καταδικασμένο σε θάνατο και τον άφηναν να πεθάνει σε κοινή θέα, για παραδειγματισμό.
Ο επώδυνος θάνατος αποτυπώνεται σε πολλά κρανία που φυλάσσονται στα 1300 κιβώτια μέσα στο Εργαστήριο Wiener. Βλέπεις έναν με το στόμα ανοικτό από τον πόνο, άλλον με τα δόντια σφιγμένα, ένα τρίτο που έστριψε από τους αφόρητους πόνους πόνους την κάτω γνάθο καθώς ξεψυχούσε.
Κάποιοι σκελετοί έχουν μεταφερθεί με το χώμα τους. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις θα χρειαστεί να γίνει μια νέα «ανασκαφή» για να βγουν προσεκτικά τα κόκκαλα χωρίς να χαθεί κανένα στοιχείο. Εχει ήδη ξεκινήσει από το 2016, το έργο της συντήρησης στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο του αμερικάνικου Εργαστηρίου που δίνει την εικόνα χειρουργείου, με τοποθετημένα τακτικά κάποια μικρούτσικα κοκκαλάκια βρεφών.
Η συντήρηση γίνεται, όπως μας εξήγησε ο συντονιστής τους Εργαστηρίου Δημήτρης Μιχαηλίδης, από εξειδικευμένους συντηρητές στο σκελετικό υλικό και κάποιους επιλεγμένους σπουδαστές των ΤΕΙ που κάνουν την πρακτική τους.
Ο όγκος του υλικού όμως είναι τεράστιος. Υπολογίζουν να έχουν ολοκληρώσει τη μελέτη σε περίπου μια 5ετία, εφόσον υπάρχει επαρκής χρηματοδότηση από τη Σχολή. Παρών στην ξενάγηση ήταν και ο διευθυντής του Εργαστηρίου Τάκης Καρκάνας.
Τι θα μελετηθεί ακριβώς μέσα σ΄αυτό το Εργαστήριο;
Θα γίνει δημογραφική μελέτη. Θα ελέγξουν το φύλο και την ηλικία των νεκρών, αλλά και Παλαιοπαθολογική μελέτη απ΄ όπου θα διαπιστωθούν τυχόν ασθένειες, τραυματισμοί κατά τη διάρκεια της ζωής των νεκρών, όπως και θανάσιμοι τραυματισμοί. Στο βιοχημικό εργαστήριο, θα γίνουν αναλύσεις για να διαπιστωθούν οι διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων, θα ψάξουν την προέλευση καθενός για να δουν αν πρόκειται για ντόπιους, Αθηναίους ή ξένους. Θα ερευνήσουν το αρχαίο DNA με σκοπό να βρουν πιθανές συγγενικές σχέσεις ή διαφοροποιήσεις μεταξύ τους. Τέλος θα κάνουν ραδιοχρονολόγηση των οστών με άνθρακα για να διαπιστώσουν με ακρίβεια πότε ακριβώς έζησαν οι άνθρωποι αυτοί.
Από τα παραπάνω στοιχεία ίσως μπορέσουν να δώσουν μια απάντηση στο ερώτημα αν οι εκτελεσθέντες ήταν όντως νέοι, αρχοντικής γενιάς, όπως έχει ήδη ειπωθεί, αν ήταν δούλοι-στασιαστές, αιχμάλωτοι πολέμου, πολιτικοί αντίπαλοι ή πειρατές. Μας έδειξαν πάντως ένα συντηρημένο κρανίο με άριστης ποιότητας οδοντοστοιχία και τον φρονημίτη να μην έχει πλήρως αποκαλυφθεί, που δείχνει ότι ανήκει σε νεαρό άνδρα.
Η γνωριμία με τους αφοσιωμένους νέους επιστήμονες του Εργαστηρίου Wiener και τον γεν. διευθυντή της Αμερικάνικης Αρχαιολογικής Σχολής Παντελή Πάνο ήταν μια αποκάλυψη που την οφείλουμε μερικοί δημοσιογράφοι στην Ζωζώ Λιδωρίκη που είχε την έμπνευση να γιορτάσει με ένα ακριβό δώρο πολιτισμού τα πρώτα 25 χρόνια των Διεθνών Σχέσεων Πολιτισμού.
Σ΄αυτά τα 25 χρόνια έγιναν πολλές εκδηλώσεις, μετακλήσεις καλλιτεχνικών σχημάτων, εκδόσεις , συνέδρια και η δημοσκόπηση του Πολιτισμού, η πρώτη που έγινε στην Ελλάδα και υπήρξε ένα πολύτιμο εργαλείο για όσους νοιάζονται πραγματικά για την προώθηση του πολιτιστικού προϊόντος εντός και εκτός της χώρας. Με το συνέδριο του προσεχούς Οκτωβρίου που ετοιμάζεται τώρα, αρχίζουν οι στοχευμένες δράσεις των Διεθνών Σχέσεων Πολιτισμού μιας άλλης 25ετίας. Μακάρι να υπάρχει κέφι και δύναμη να διανυθεί και αυτή η περίοδος με την ίδια και ακόμη μεγαλύτερη επιτυχία.
