Tου Βασίλη Κ. Καλαμαρά [vasillis.kalamaras@gmail.com]
Ο Πολωνός συνθέτης Κρζίστοφ Πεντερέτσκι έγινε διεθνής με την πρωτοτυπία της μουσικής του. Στα ογδόντα επτά του χρόνια σταμάτησε να συνθέτει ένας από τους χαρακτηριστικότερους μουσικούς του εικοστού αιώνα και για όλους τους αιώνες.
Πρωτογενής και πρωτότυπος με όλες τις επιδράσεις που μπορεί να αναλάβει ένας συνθέτης για να διαχειριστεί. Το παρελθόν δεν είναι μόνο το βάρος της επίδρασης, σαν σκοτάδι που δεν θέλει το φως για να διαλυθεί, αλλά κυρίως είναι η εμπέδωση του φωτός ως έξοδος από τον σκοτεινό εαυτό.
Το προσωπικό του ύφος ξεχωρίζει, γιατί κατορθώνει να εμβολιάζει την μουσική με πολλά και αντιθετικά αντισώματα, τα οποία αντί να ηχούν παράταιρα, εναρμονίζονται σε μία συμπαντική συνήχηση. ‘Ηταν τυχερός μ’ έναν τρόπο, καθώς δεν παρέμεινε ο νεοτεριστής και ο καινοτόμος ο οποίος παραμένει κλειστός στην ομάδα των ειδικών ακροατών, αλλά καταφέρνει με την ένταση και την δυναμική της μουσικής του να ξεφεύγει από αυτοναφορικότητες, όταν η μουσική αποποιείται τον χαρακτήρα ότι απευθύνεται σε σέχτα.
Το συγκρότημα «Radiohead» στη σύνθεσή τους «Climbing Up The Walls» (1997), χρωστάει πολλά στο έργο του «Θρηνωδία για τα θύματα της Χιροσίμα» (1960). Η κινηματογραφική βιομηχανία τον χρησιμοποίησε μετά φόβου και τρόμου στις ταινίες «Ο Εξορκιστής» του Γουίλιαμ Φρίντκιν, «Η Λάμψη» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, «Ατίθαση Καρδιά» του Ντέιβιντ Λιντς, «Κατίν» του Αντρέι Βάιντα. Η μουσική του μπορεί να συνυπάρξει έως το τέλος του κόσμου με την τρομπέτα του μινιμαλιστή της τζαζ Ντον Τσέρι.
Ξέρετε γιατί λειτουργεί επηρεαστικά το έργο του στις νεότερες γενιές; Διότι οι συνθέσεις του λειτουργούν ως ένα μωσαϊκό στο οποίο δεν φαίνονται οι ψηφίδες του: από το γρηγοριανό μέλος έως το δωδεκάφθογγο και σειραϊκό σύστημα· από τη χρήση μικροδιαστημάτων-απόσταση μεταξύ φθόγγων μικρότερη του ημιτονίου- και ηλεκτρονικών ήχων έως τη χρήση των clusters-ταυτόχρονη συνήχηση όλων των φθόγγων που περιέχονται ανάμεσα σε μια ή περισσότερες οκτάβες.
‘Ολους αυτούς τους μουσικούς τρόπους τους χρησιμοποιεί είτε για να δημιουργήσει αληθινά ηχητικά τοπία στα οποία η γοητεία σέρνεται σαν φίδι πάνω στο χορτάρι της ποίησης, είτε για να γράψει πάνω σε μαυροπίνακα με κιμωλία δραματικές συγκρούσεις ασυνήθιστης σφοδρότητας. Ανακαινιστικός τόσο στην ενορχήστρωση, όσο και στην εκτέλεση, εξερευνά, έως και την ελάχιστη αλλοίωση του τόνου, τις ηχητικές και εκφραστικές δυνατότητες των φωνών και των μουσικών οργάνων, χρησιμοποιώντας με αποτελεσματικότητα πλήθος ανορθόδοξων τρόπων μουσικής εκτέλεσης.
Στα πρώτα συνθετικά έργα του, φανερά επηρεασμένα από τους Στραβίνσκι και Βέμπερν, συνοδοιπόρος των Κέιτζ, Μπέριο, Ξενάκη, δεν παραμένει προσκολλημένος στην αβάντ γκαρντ. Μετά από δύο δεκαετίες, τού 50 και του ’60, στις οποίες αναζητάει τον πειραματισμό στα όρια της σιωπής, αναζητάει τις λύσεις στον νεοκλασικισμό και στον νεορομαντισμό. Ορισμένοι μίλησαν για οπισθοχώρηση, ο Πεντερέτσκι για αναζήτηση στις κατακτημένες δομές ως πεδία νεοτερικότητας.
«Δεν έζησα σε εύκολους καιρούς», εξομολογείτο σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις του, επισημαίνοντας τα δύο γεγονότα που τον καθόρισαν τόσο ως άνθρωπο, όσο και ως συνθέτη: το Ολοκαύτωμα και η κομμουνιστική Πολωνία υπό καθεστώς σταλινικής καταπίεσης. Απερίφραστα δήλωνε ότι δεν ανήκει σε κάποια ομάδα με κοινά μουσικά αιτήματα: «Οι καλλιτέχνες δεν χρειάζονται να είναι μέσα σε ομάδες. Όλοι οι καλλιτέχνες που θυμάμαι από το παρελθόν, ήταν πραγματικά μοναχικοί, όπως είμαι κι εγώ».
Εγωϊσμός; Μάλλον αυτοάμυνα σε περιβάλλοντα που συνήθως αποζητούν να σου θέσουν μία πινακίδα κάτω από τη φωτογραφία σου και να ξεμπερδέψουν μαζί σου. Κι ο Πεντερέτσκι είχε ανοιχτούς λογαριασμούς με τον εαυτό του και με το έργο του.
Το εκκλησιαστικό χορωδιακό έργο «Τα κατά Λουκάν Πάθη» με τον αντιναζιστικό του χαρακτήρα, το ορατόριο «Dies Irae» στη μνήμη των θυμάτων του ‘Αουσβιτς και το «Πολωνικό Ρέκβιεμ» αρχικά ένα μέρος του είχε τον τίτλο «Lacrimosa»- αφιερωμένο στους νεκρούς του κομμουνιστικού καθεστώτος αποτελεί μια τριλογία των θυμάτων.
Των θυμάτων του ναζισμού και του σταλινισμού, τα οποία ο συνθέτης δεν τα ξεχωρίζει καθώς η μουσική βρίσκεται στον δρόμο της οδύνης και του πόνου που αισθάνονται οι επιζώντες. Μ’ αυτούς συμμάχησε, μ’ αυτούς που πέρασαν από την Ιστορία με τα σημάδια από τις πληγές τους. Γιαυτό ο Κρζίστοφ Πεντερέτσκι έγινε ο δικός τους άνθρωπος, γιατί εξέφρασε με μουσική την επικράτεια της μνήμης. Δεν θα τον ξεχάσουν.
