Το εμβληματικό έργο του Ζακύνθιου συνθέτη Αλέκου Ξένου «Η Συμφωνία της Αντίστασης» (1945), για πολλούς το σημαντικότερο έργο του κι αυτό που του έδωσε τον τίτλο του «Συνθέτη της Αντίστασης», θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 25 Οκτωβρίου (9 μ.μ.) στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Θεσσαλονίκης. Θα διευθύνει ο διακεκριμένος μαέστρος Βύρων Φιδετζής.
Ο Βύρων Φιδετζής θα παρουσιάσει επίσης το δημοφιλές έργο του Μανώλη Καλομοίρη «Ο θάνατος της Αντρειωμένης», έργο εμπνευσμένο από τον θάνατο της Γαλλίδας αγωνίστριας Simon Seailles σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Την ίδια βραδιά θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ της Δημοτικής Τηλεόρασης «30 Οκτωβρίου 1944: Η παραμελημένη απελευθέρωση», σε σκηνοθεσία Φίλιου Στάγκου.
Αφορμή για την συναυλία αυτή, που διοργανώνει ο Δήμος Θεσσαλονίκης και ο Δήμαρχος της πόλης Γιάννης Μπουτάρης, είναι η 28η Οκτωβρίου και συγκεκριμένα η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί που πραγματοποιήθηκε από τον ΕΛΑΣ.
Ο ΑΛΕΚΟΣ ΞΕΝΟΣ
Ο Αλέκος Ξένος (1912-1995), γεννήθηκε στη Ζάκυνθο και είχε δύσκολα παιδικά χρόνια καθώς ορφάνεψε νωρίς. Ωστόσο κατάφερε να πραγματοποιήσει σημαντικές μουσικές σπουδές με δασκάλους τον Δημήτρη Μητρόπουλο, τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη και τον Γιώργο Σκλάβο.
Συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση εναντίον των Γερμανών, μέσα από τις τάξεις του ΕΑΜ, ενώ βοήθησε τον Βασίλη Ρώτα στην δημιουργία του Θεάτρου του Βουνού μαζί με την σύζυγό του, ηθοποιό Άννα Ξένου.
Το 1943 σαμπόταρε την μεγάλη γιορτή που ετοίμαζαν οι Γερμανοί στο θέατρο «Ολύμπια» για την άνοδο του Γ΄ Ράιχ: προέτρεψε όλα τα πνευστά της Oρχήστρας του ΕΙΡ, στην οποία εργαζόταν, να «αρρωστήσουν» εκείνο το βράδυ, με αποτέλεσμα να κυνηγηθεί από τους Ναζί και να περάσει στην παρανομία. Συνελήφθη και δραπέτευσε δύο φορές.
Την περίοδο αυτή συνέθεσε μερικά πασίγνωστα αντιστασιακά τραγούδια όπως «Το τραγούδι του Άρη», ενώ οργάνωσε φιλαρμονικές και χορωδίες για τις ανάγκες του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα.
Ιδεαλιστής μέχρι τέλους, αρνήθηκε πεισματικά να υπογράψει Δήλωση μετανοίας για τα πιστεύω του στην μετεμφυλιακή Ελλάδα, κι έχασε πέντε φορές την θέση του (ως τρομπονίστας) στις μεγαλύτερες ορχήστρες, λόγω φρονημάτων. Ορχήστρες για την ίδρυση των οποίων είχε πρωτοστατήσει καθώς συμμετείχε ενεργά σε όλους τους καλλιτεχνικούς και συνδικαλιστικούς αγώνες. Επί χούντας απαγορεύονται οι ραδιοφωνικές αναμεταδόσεις έργων του.
Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ
Βασισμένη στα γνωστότερα μουσικά μοτίβα από αντιστασιακά τραγούδια της εποχής (όπως για παράδειγμα το τραγούδι «Στ’ άρματα, στ’ άρματα» του Αστραπόγιαννου/ Άκη Σμυρναίου, τον «Ύμνο του ΕΑΜ» του Β. Ρώτα και τον «Ύμνο του ΕΛΑΣ» του Ν.Τσάκωνα), η «Συμφωνία αρ.1 της Αντίστασης» γράφτηκε το 1945 συμπυκνώνοντας κατά τρόπο μνημειώδη την αγωνιστικότητα των Ελλήνων επί Κατοχής, αποτελώντας μέχρι σήμερα έναν ύμνο στην ελευθερία και στην πάλη για ανεξαρτησία και αυτοδιάθεση. Η πρώτη Συμφωνία αφιερώνεται από τον συνθέτη «στους αγαπημένους συντρόφους που έδωσαν τη ζωή τους για την χιλιάκριβη την λευτεριά».
Η «Συμφωνία της Αντίστασης», έργο που εν μέρει απηχεί και την τραγωδία των Δεκεμβριανών, υπήρξε επί δεκαετίες απαγορευμένη και κρυμμένη στο συρτάρι του δημιουργού της. Έπρεπε να περάσουν 34 ολόκληρα χρόνια για να ακουστεί για πρώτη φορά στο θέατρο ΡΕΞ, με ζωντανή ορχήστρα: το 1979 ερμήνευσε το έργο η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών με μαέστρο τον αείμνηστο Ευθύμιο Καβαλλιεράτο (που την προηγουμένη είχε κηδέψει την μητέρα του…), σε κλίμα συγκίνησης και ανάτασης: πολλοί από το κοινό αλλά και την ορχήστρα, με ζωντανές ακόμα τις αναμνήσεις τους από την Κατοχή, είχαν δακρύσει…
Σημαντικό ρόλο στην αναγνώριση του έργου έπαιξε ο Μάνος Χατζιδάκις, διευθυντής τότε της ΚΟΑ και του Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΤ. Το 1976 πρωτοστάτησε στην ηχογράφησή του έργου στο Στούντιο της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, κι ενώ η Εθνική Αντίσταση ήταν ακόμα εκτός νόμου…
Το 2013 η αυτοβιογραφία του Αλέκου Ξένου σε επιμέλεια του μουσικολόγου Αλέξανδρου Χαρκιολάκη, ντοκουμέντο μιας ολόκληρης εποχής, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη. Στο Μουσείο άλλωστε έχει περιέλθει όλο το αρχείο του συνθέτη.
Αν και ο Αλέκος Ξένος αποτελεί αξιόλογο κεφάλαιο της ελληνικής μουσικής ιστορίας, ελάχιστες ηχογραφήσεις έργων του κυκλοφορούν στο εμπόριο: η «Συμφωνία της Αντίστασης», και «Ο Θάνατος του Διγενή» (1952), συμφωνικό έργο εμπνευσμένο από την εκτέλεση Μπελογιάννη, παραμένουν και σήμερα εκτός δισκοπωλείων.
Τα δύο έργα, στην ιστορική εκείνη ηχογράφηση επί Χατζιδάκι από την Συμφωνική της ΕΡΤ και τον Ευθύμιο Καβαλλιεράτο είχαν κυκλοφορήσει πριν από αρκετά χρόνια με τη φροντίδα της Ενωσης Ζακυνθίων και του προέδρου της Μίμη Λογαρά εκτός εμπορίου.
Σήμερα η «Συμφωνία της Αντίστασης» και ο «Θάνατος του Διγενή» κυκλοφορούν μαζί με την έκδοση του Μουσείου Μπενάκη. Το συλλεκτικό αυτό CD περιλαμβάνει και το συμφωνικό ποίημα-μπαλέτο «Σπάρτακος» (1963) που επίσης είχε ηχογραφηθεί στην ΕΡΤ το 1976.
Η «Συμφωνία της Αντίστασης», με πρωτοβουλία του χαμένου πρόσφατα φιλόμουσου ιατρού και συγγραφέα Θάνου Κωνσταντινίδη, ήχησε και στο τελευταίο ταξίδι του Αλέκου Ξένου το 1995 μπροστά στον ανοιχτό τάφο του. Σήμερα, 70 χρόνια μετά την σύνθεσή της, θα ακουστεί ξανά, για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη, υπό την μπαγκέτα του Βύρωνα Φιδετζή, μαέστρου που εκτιμούσε ιδιαίτερα ο συνθέτης. Υπενθυμίζοντας μας ποιοί πολέμησαν τους ναζί που σήμερα σηκώνουν και πάλι κεφάλι στην Ευρώπη…
Ο ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΑΛΟΜΟΙΡΗΣ
Τον ονόμασαν «μουσικό γλωσσοπλάστη» της Ελλάδας – σίγουρα ήταν ο κύριος εκπρόσωπος της Εθνικής Σχολής. Ο Μανώλης Καλομοίρης, παθιασμένος δημοτικιστής, με την νεοελληνική λογοτεχνία και την ποίηση αλλά και τη δημοτική μουσική παράδοση να παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μουσική του δημιουργία, αλλά και με πολλά σημαντικά παιδαγωγικά βιβλία για τη θεωρία της μουσικής στο ενεργητικό του, άφησε την προσωπική του σφραγίδα στα μουσικά πράγματα της Ελλάδας του 20ου αιώνα: πέντε όπερες, τρεις συμφωνίες, ένα κοντσέρτο για πιάνο, κύκλους τραγουδιών για φωνή και ορχήστρα ή για φωνή και πιάνο, έργα για πιάνο, μουσική δωματίου, χορωδιακά, καθώς και έργα για παιδιά, μεταξύ άλλων έργων – όπως το συμφωνικό ποίημα «Ο θάνατος της Αντρειωμένης»
Γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1883, από οικογένεια με σαμιώτικη καταγωγή. Στην Αθήνα ξεκίνησε στις σπουδές πιάνου, πριν ακόμα βγάλει το Γυμνάσιο, αλλά εάν επικρατούσε η επιθυμία της μητέρας του, ο Μανώλης Καλομοίρης θα είχε γίνει γιατρός… Όμως, ευτυχώς, ο Καλομοίρης μετά τις εγκύκλιες σπουδές πήγε στη Βιέννη, όπου σπούδασε πιάνο και ανώτερα θεωρητικά. Μετά δίδαξε για ένα διάστημα στη Ρωσία – στην Ελλάδα εγκαταστάθηκε οριστικά το 1910.
Μελοποίησε Παλαμά, Σικελιανό, Χατζόπουλο, Αθάνα, ενώ το 1919 ίδρυσε το «Ελληνικό Ωδείο», που διεύθυνε μέχρι το 1926, οπότε και ίδρυσε το «Εθνικό Ωδείο», το οποίο διηύθυνε ως το 1948. Διορίστηκε επίσης Γενικός Διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, ενώ το 1945 εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Όσο για την πολιτική δράση επί Κατοχής του δεδηλωμένου βενιζελικού Μανώλη Καλομοίρη, αρκεί μια φράση του μουσικολόγου Φοίβου Ανωγειανάκη, από επιστολή του στον συνθέτη: «Φυλαχτείτε από κάθε άκαιρη και άσκοπη πολιτική συζήτηση. Είσθε ο Καλομοίρης, ούτε δεξιός ούτε αριστερός.»
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΝΤΡΕΙΩΜΕΝΗΣ
Συμφωνικό ποίημα σε μορφή χορευτικής σκηνής
Ο Μανώλης Καλομοίρης ολοκλήρωσε το Θάνατο της Αντρειωμένης, που θεωρήθηκε αντιστασιακό έργο, το 1943. Το συμφωνικό ποίημα βασίζεται στη γνωστή μελωδία του χορού του Ζαλόγγου – ποιος Έλληνας δεν ξέρει το συγκλονιστικό «έχε γεια καημένε κόσμε, έχε γεια γλυκιά ζωή…»; Ποιος δεν ξέρει την ομαδική αυτοκτονία των γυναικών του Σουλίου, που έπεφταν χορεύοντας και τραγουδώντας στον γκρεμό, με τα παιδιά τους στην αγκαλιά, για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων; Πιθανόν ο Καλομοίρης να είχε επηρεαστεί από το συμφωνικό ποίημα «Νέοι Σουλιώτες» του Συνθέτη της Αντίστασης Αλέκου Ξένου, που χρησιμοποίησε την ίδια μελωδία.
Ο «Θάνατος της Αντρειωμένης» αναφέρεται στη ευψυχία και την αυτοθυσία των ηρωικών Ελληνίδων, που πολεμούν στην πρώτη γραμμή μαζί με τους άντρες κατά των κατακτητών. Η δράση δεν καθορίζεται χρονικά, ούτε και ο εχθρός, αλλά καθώς το συμφωνικό ποίημα γράφτηκε και παίχτηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, κανείς δεν αμφέβαλε για το νόημα και την απεύθυνση του.
Ο Μανώλης Καλομοίρης αφιέρωσε το έργο στη μνήμη της νεαρής Simone Séailles (1917-1945), η οποία συνελήφθη στο Παρίσι από την Γκεστάπο για τη συμμετοχή της στη Γαλλική Αντίσταση. Η Σιμόν στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και πέθανε από εξάντληση τις πρώτες ημέρες της απελευθέρωσης. Ήταν κόρη της πολύ καλής φίλης και συνεργάτιδας του Καλομοίρη Speranza Calo, η οποία ήταν εγκατεστημένη από χρόνια στο Παρίσι. Συνολικά τρία από τα παιδιά της αναμείχθηκαν στην Αντίσταση και μαζί μ’ αυτά και η κόρη του Καλομοίρη Κρινώ, η οποία από το 1939 ήταν παντρεμένη με τον μεγάλο γιο της Σπεράντζα, Jean.
Ας σημειωθεί πως για τη συναυλία με τα δύο έργα του Αλέκου Ξένου και του Μανώλη Καλομοίρη η Δημοτική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης και ο υπεύθυνος προγραμματισμού της, Χρήστος Γρίμπας συνεργάστηκαν με το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής και τους ιδρυτές του Γιάννη Σαμπροβαλάκη και Γιάννη Τσελίκα. Ρόλος του Κέντρου είναι να προάγει την έντεχνη ελληνική μουσική μέσω επιμελημένων εκδόσεων επιλεγμένων ελλήνων συνθετών.
