Του Βασίλη Κ. Καλαμαρά [vasillis.kalamaras@gmail.com]
Ο Ισπανός συγγραφέας Χαβιέρ Θέρκας δεν έζησε τον Ισπανικό Εμφύλιο αλλά την αντήχησή σου που φθάνει έως τον εικοστό πρώτο αιώνα, κι όταν γεννήθηκε, η δικτατορία του Φράνκο ήταν ακόμη κραταιά, αν και οι τριγμοί είχαν αρχίσει ν’ ακούγονται. Το 1975, όταν ήταν δεκατριών ετών, η Ισπανία ακολούθησε τον δρόμο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, με μία απόπειρα πραξικοπήματος στις αρχές της δεκαετίας του ’80.
Στα 56 του χρόνια, και αφού ξεκίνησε να εκδίδει βιβλία από τότε που ήταν 25 ετών, βρήκε τον δρόμο του λίγο πριν τα σαράντα, με τους «Στρατιώτες της Σαλαμίνας». Σ’ αυτό το κομβικό μυθιστόρημά του, ανακάλυψε την θεματολογία του: τα τραύματα του Ισπανικού Εμφύλιου και Μετα-Εμφύλιου. Μιλήσαμε μαζί του, χθες το βράδυ, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Στο ισόγειο του Μουσείου η έκθεση με ασπρόμαυρες φωτογραφίες, με θέμα «Ματίς-Γκάμπο, Οι χρονικογράφοι του Μακόντο». Αμέσως μετά το πέρας των ομιλιών, η τροπική κολομβιανή μουσική με τον Κολομβιανό ‘Αλβαρο Μέσα, τον «Βασιλιά του Βαγενάτο».
Μέσα σ’ αυτή την ατμόσφαιρα αυτοχθονίας και αποικιοκρατίας, εμφανίστηκε ο Χαβιέρ Θέρκας, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ ΛΕΑ, το οποίο φέτος για δέκατη χρονιά μας γνωρίζει συγγραφείς, καλλιτέχνες, μουσικούς, χορευτές από την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Λατινική Αμερική. Στο πάνελ των ομιλητών με καίριες εισηγήσεις και εύστοχες ερωτήσεις τους, η δημοσιογράφος Μικέλα Χαρτουλάρη, ο συγγραφέας Θόδωρος Γρηγοριάδης και η μεταφράστρια Γεωργία Ζακοπούλου.
Η βραδιά επικεντρώθηκε γύρω από το βιβλίο «Ο απατεώνας» (εκδόσεις Πατάκη), το οποίο αναλύει στα εξ ων συνετέθη την ζωή του μεγάλου απατεώνα της Ιστορίας, του 97χρονου Βαρκελονέζου Ενρίκ Μάρκο. Τι έπραξε ετούτος ο κατ’ όνομα κύριος; Μετά την πτώση της φρανκικής δικτατορίας, επινόησε για τον εαυτό του το προσωπείο του αντιστασιακού και του θύματος του Ολοκαυτώματος. Ποιός, αυτός, που όπως αποδεικνύει η έρευνα του Χαβιέρ Θέρκας ήταν ένας μικρός χαφιές της ασφάλειας;
Ως μάγιστρος του ψεύδους, δεν αρκέστηκε στην αφήγηση της δικής του ζωής που ίσως να παρουσίαζε ενδιαφέρον, ιδωμένη από την πλευρά των θυτών. Αυτός, όμως, επέλεξε να αναλάβει τον ρόλο του μεγάλου ψεύτη και να παίξει σ’ έναν θίασο και σ’ ένα μελοδραματικό οπερατικό έργο, μ’ αυτόν συγγραφέα, σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή στον ρόλο του θύματος.
Ο Ισπανός συνομιλητής μας προσπάθησε να καταλάβει τι ώθησε αυτόν τον μέγα ψεύτη να υποδυθεί ρόλους που δεν τους είχε «παίξει» ποτέ και για ποιό λόγο το μήνυμά του πέρασε στην ισπανική κοινωνία. Το βιβλίο του, το χαρακτηρίζει μυθιστόρημα-ντοκουμέντο, στο οποίο αναζήτησε την ηθική πλευρά των πραγμάτων και την επανερμηνεία της Ιστορίας χωρίς να φθάνει σε υπεραπλουστεύσεις. Δηλαδή, να καταλάβει γιατί οι πρώην εχθροί του Ισπανικού Εμφύλιου είχαν χρεία να ενδυθούν ψευδή ταυτότητα, ώστε να ταιριάζουν με την νέα δημοκρατική εποχή. Ο «Απατεώνας» βάζει στο τραπέζι αν μπορεί η Δημοκρατία ν’ αντέξει την πολλή αλήθεια κι όπως αποδεικνύεται δεν μπορεί να την αντέξει ούτε την λίγη.
«’Ηταν ένα περιπλανώμενο ψέμα, μία περιπλανώμενη μυθοπλασία»
«Διαισθάνομαι», είπε ο Χαβιέρ Θέρκας, «ότι όλη του η ζωή του Ενρίκ Μάρκο ήταν μία απάτη. ‘Ηταν ενα περιπλανώμενο ψέμα, μία περιπλανώμενη μυθοπλασία. Μού έγινε εμμονή να βρω την αλήθεια. Αυτός ο παράδοξος άνθρωπος επινόησε μία ελκυστική συναισθηματική ζωή για να κρύψει έναν βίο μετριότητας. Ετσι είμαστε και εμείς οι άνθρωποι, προτιμάμε να μασκαρέψουμε τον παρελθόν με ωραία ψέματα, παρά αποδεχθούμε οδυνηρές αλήθειες». Και συνέχισε: «Ο ήρωας μου χώρισε μανιχαϊστικά τον κόσμο. Γνώριζε ότι οι περισσότεροι αισθάνονται ανήκουν στους καλούς και έχουν απέναντί τους, τους λίγους κακούς. ‘Ετσι έπαιρνε κάποια “εκδίκηση” στο όνομα των πολλών, αφαιρώντας όμως τις γκρίζες ζώνες: ότι τα θύματα μπορούν να γίνουν θύτες και οι θύτες θύματα».
«Η αλήθεια μάς κάνει ελεύθερους, το ψέμα σκλάβους», αποφάνθηκε, αλλά καθώς είναι μία συνείδηση κατανοούσα, η οποία δεν δέχεται ολόκληρες και μονοσήμαντες απαντήσεις στα πολλά και επαναλαμβανόμενα ερωτήματά του, διευκρίνισε: «Οι μαρτυρίες έχουν βέβαια κάποια σημασία, αλλά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την Ιστορία, μπορούν όμως να την συμπληρώσουν. Η μνήμη δεν μπορεί να καταλάβει την Ιστορία, γιατί είναι εύθραυστη και μπορεί εύκολα να μάς εξαπατήσει. Δεν αμφισβητώ σε καμία περίπτωση ότι χρειαζόμαστε την μαρτυρία του αυτόπτη μάρτυρα, αλλά δεν θα κουραστώ να επαναλαμβάνω ότι δεν μπορεί να αντικαταστήσει την Ιστορία.»
«Ναι, έχουμε αγιοποιήσει την μνήμη, κι αν κάποιος αμφισβητήσει την μαρτυρία σου από το ‘Αουσβιτς, μπορείς να κατηγορηθείς για φασίστας», πέρασε στις αποχρώσεις των σκέψεων του. «’Ηρωες είναι αυτοί που πράττουν και λένε ”όχι”. Εξού και δεν διεκδικούν βραβεία για τον εαυτό τους. Οι ήρωες δεν λένε ότι είναι ήρωες, μόνον οι ψεύτικοι ήρωες κομπάζουν και αυτοεπιδεικνύονται. Με την πλευρά των θυμάτων είμαστε, αλλά αν δεν καταλάβουμε τους δήμιους, μπορούμε και να καταντήσουμε κι εμείς δήμιοι».
