Του Βασίλη Κ. Καλαμαρά

Δεκαεπτά χρόνια μετά τον θάνατό τού Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650), αυτού του εισηγητή της νεότερης φιλοσοφίας στον δυτικό κόσμο, που της έδειξε την έξοδο από την θεολογία και τον αριστοτελικό σχολαστικισμό, η Εκκλησία τον τιμώρησε: φέτος συμπληρώνονται ακριβώς 350 χρόνια από τότε που το Βατικανό περιέλαβε τα έργα του Γάλλου στοχαστή στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων (1667).

Μ’ αυτή την αφορμή επανήλθαμε στην έκδοση της σειράς Φιλοσοφία των εκδόσεων Ηριδανός. Ο τίτλος του ημιτελούς φιλοσοφικού διαλόγου είναι η  «Αναζήτηση της Αλήθειας μέσω του φυσικού φωτός» (συντετμημένος) ή  «Αναζήτηση της Αλήθειας μέσω του φυσικού φωτός το οποίο, χωρίς την αρωγή της Θρησκείας ή της Φιλοσοφίας, από μόνο του καθορίζει τις πεποιθήσεις που οφείλει να έχει ένας έντιμος άνθρωπος σχετικά με καθετί που μπορεί να αποτελεί αντικείμενο των σκέψεών του, και που διεισδύει στα μυστικά των πιο παράδοξων  επιστημών» (ολόκληρος).

Από τις τελευταίες καταθέσεις του Ρενέ Ντεκάρτ, το «La Recherche de la Verite par les Lumieres Naturelle» κυκλοφόρησε, κατά πάσα πιθανότητα το 1701. Το κείμενο είναι δομημένο σε διαλογική μορφή, στο οποίο συμμετέχουν ο Εύδοξος (καταφανώς το προσωπείο του Ντεκάρτ), ο Επιστήμονας (εκπρόσωπος της σχολαστικής φιλοσοφίας) και ο Πολύανδρος, ο καλός και αφελής αμόρφωτος, ο οποίος διαθέτει την «χάρη» του φυσικού φωτός, καθώς δεν έχει διαφθαρεί από την συστηματική εκπαίδευση. Ο Ρενέ Ντεκάρτ στον μοναδικό του διάλογο δραματοποιεί, κατά κάποιο τρόπο, την αφηρημένη σκέψη του, καθώς η δομή και η τακτική του διαλόγου είναι να δώσει φωνή, να ζωντανέψει τα επιχειρήματά του μέσω του Ευδόξου.

Το κέντρο του διαλόγου είναι η αντίθεση Εύδοξου και Επιστήμονα, ενώ ο Πολύανδρος, σε ρόλο αποσυμπιεστή, είναι ο «στόχος», τον οποίο «πυροβολούν» με τα επιχειρήματά τους. Στο Προοίμιο του ο πρόδρομος του Διαφωτισμού, ξεκαθαρίζει ότι θέλει να ξεχάσει την διδσκαλία τών Σχολών και να στραφεί στο Σχολείο της Ζωής ή στο Βιβλίο της Ζωής μέσω του εαυτού του. Αυτός είναι κατά αυτόν ο έντιμος άνθρωπος, ο οποίος πρέπει να οργανώσει έτσι τον νου του, ώστε να επιδίδεται στις ωραίες πράξεις και να μην χάνει τον καιρό του με τα πολύτομα έργα της μάθησης και της σκόνης των «σοφών».

βιβλιο«Σκοπός μου», σημειώνει, «είναι να αποκαλύψω τα πραγματικά πλούτη της ψυχής μας, ανοίγοντας στον καθένα το δρόμο που θα τον κάνει να βρει μέσα του –δίχως να δανειστεί τίποτε από τους άλλους- την επιστήμη που του είναι απαραίτητη για να ορίσει τη ζωή του και, μέσω της εξάσκησης κατόπιν, να κατακτήσει τις πιο παράξενες γνώσεις που είναι δυνατόν να κατέχει ο ανθρώπινος νους».

Οι βασικές έννοιες γύρω από τις οποίες περιστρέφεται ο διάλογος «Αναζήτηση της αλήθειας» είναι η αμφιβολία, η σκέψη και η ύπαρξη. Μακριά από τους ορισμούς του Επιστήμονα που θέλει τα πάντα να τα κωδικοποιεί σύμφωνα με την εγκύκλια μόρφωση, ο Εύδοξος-Ντεκάρτ ζητάει να εμπιστευτούμε το φυσικό φως καθ’ εαυτό.

Εν τη πράξει επιθυμεί να καταλύσει την προκατασκευασμένη και συστημική γνώση και μάς προτρέπει να αφεθούμε στη σωματικότητα ή στην σωματικοποίηση τού σκέπτεσθαι ή του σκεπτόμενου νου. Κι αυτή η σχέση με το σωματικό μας εαυτό, δημιουργείται όταν στρέφουμε την προσοχή μας στα πράγματα τού έξωθεν κόσμου, οπότε διακρίνουμε ξεκάθαρα διά τού φωτός τι είναι η αμφιβολία, η σκέψη, η ύπαρξη. Το διατυπώνει ξεκάθαρα: «[…] Πως ο μοναδικός τρόπος να μάθει κανείς αυτά τα πράγματα είναι μέσα από τη δική του προσπάθεια’ πείθεται δε σχετικά με αυτά μόνο μέσω τής δικής του εμπειρίας και από τούτη τη συνείδηση ή την εσωτερική μαρτυρία που ο καθένας βιώνει εντός του όταν εξετάζει κάτι».

Αν υπάρχουν –που υπάρχουν- κάποια λάθη στις επιστήμες, -κατά τον Ντεκάρτ-, οφείλονται στο γεγονός ότι κρίνουμε βιαστικά εξαρχής, αποδεχόμενοι ως αρχές πράγματα συγκεχυμένα, για τα οποία δεν έχουμε γνώση σαφή και ευδιάκριτη. Στην προτελευταία παρέμβαση του Εύδοξου στον ημιτελή διάλογο, τον ακούμε να λέει, θέλοντας να οδηγήσει τον Πολύανδρο σ’ έναν βεβαιότερο δρόμο: «[…] Γίνομαι αυστηρός και ακριβής σε τέτοιο βαθμό ώστε να μη δέχομαι ως αληθές παρά μόνο κάτι που γνωρίζω με απόλυτη βεβαιότητα – όπως το γεγονός ότι υπάρχω, ότι σκέπτομαι και ότι είμαι ένα πράγμα που σκέπτεται».

Με ακριβή γεωμετρικό τρόπο (μήπως το όνομα Εύδοξος παραπέμπει στον αρχαίο μαθηματικό Εύδοξο τον Κνίδιο του πέμπτου π.Χ. αι.;) το προσωπείο του Γάλλου φιλόσοφου υποστηρίζει ότι οι αλήθειες ακολουθούν η μία την άλλη και ενώνονται μεταξύ τους με τον ίδιο δεσμό, «Το μυστικό», εξηγεί, «είναι να ξεκινήσει κανείς από τις πρώτες και τις εύκολες και, κατόπιν, να προχωρήσει σταδιακά –σαν να ανεβαίνει μέσα από αλλεπάλληλα επίπεδα – ως τις αλήθειες τις πιο απομακρυσμένες και τις πιο σύνθετες».

Η «Αναζήτηση της Αλήθειας» είναι ένα κείμενο περισσότερο κρυπτικό, γιατί έχει την θερμοκρασία της προσωπικότητας του Ρενέ Ντεκάρτ, δεν ανακεφαλαιώνει τις μέχρι τότε γνωστές γνώσεις, αλλά προσπαθεί να δημιουργήσει μία τομή στη σκέψη, θέλει μέσα από το φυσικό φως της συνείδησης να αναδυθεί ο νέος άνθρωπος, ο μεταναγεννησιακός, ο νεωτερικός, καθώς η αστική τάξη εμφανίζεται στο προσκήνιο και διεκδικεί μερίδιο στην νομή της εξουσίας. Ίσως τα χρόνια που ζούμε δεν είναι καθόλου μετα-νεωτερικά, αλλά μία νοσταλγική επιστροφή στα δόγματα και στους δογματισμούς, πολιτικούς και θρησκευτικούς, καθώς η οικονομική κρίση αντί να γίνει το εφαλτήριο –έστω- για ένα άλμα προς τα εμπρός, προς το φωτεινό μέλλον, γίνεται με σπασμωδικά άλματα προς τα πίσω, προς το σκοτεινό παρελθόν…