Του Δημήτρη Ξυγαλατά*
Και μόνο η σκέψη των παραδόσεων των γιορτών φέρνει χαμόγελα στα πρόσωπα του περισσότερου κόσμου και εγείρει συναισθήματα γλυκιάς προσμονής και νοσταλγίας. Μπορούμε σχεδόν να μυρίσουμε τα κεριά, να γευτούμε τα εκπληκτικά δείπνα, να ακούσουμε τα οικεία τραγούδια στο μυαλό μας.
Τα τελετουργικά σηματοδοτούν κάποιες από τις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής μας, από προσωπικά ορόσημα, όπως γενέθλια και γάμοι, μέχρι γιορτές όπως οι Ευχαριστίες και θρησκευτικές γιορτές όπως τα Χριστούγεννα και το Χανουκά. Και όσο πιο σημαντική είναι η περίσταση, τόσο πιο εντυπωσιακό το τελετουργικό.
Τα τελετουργικά των γιορτών είναι γεμάτα αισθητηριακή επίδειξη. Οι καμπάνες και οι σφυρίχτρες υποδεικνύουν σε όλες τις αισθήσεις μας πως δεν έχουμε να κάνουμε με συνηθισμένο γεγονός -πρόκειται για ένα γεγονός μεγάλης σημασίας και ουσίας. Τέτοιου είδους αισθητηριακή ζωντάνια βοηθά τη δημιουργία μακροχρόνιων αναμνήσεων από αυτές τις περιστάσεις και τις χαράσσει στη μνήμη μας ως ιδιαίτερα γεγονότα που έχει αξία να θεωρούμε πολύτιμα.
Πράγματι, υπάρχουν πολλοί λόγοι για να εκτιμάμε τις οικογενειακές ιεροτελεστίες. Έρευνες δείχνουν ότι μπορούν να προφέρουν ποικίλα οφέλη σε ψυχολογικό επίπεδο, καθώς μας βοηθούν να διασκεδάζουμε, να συνδεόμαστε με αγαπημένα πρόσωπα και να κάνουμε ένα διάλειμμα από τη ρουτίνα της καθημερινότητας.
Ασπίδα ενάντια στο άγχος
Η καθημερινή ζωή είναι αγχωτική και γεμάτη αβεβαιότητα. Το να έχουμε μια ξεχωριστή εποχή μέσα στο έτος, κατά την οποία γνωρίζουμε ακριβώς τι να κάνουμε, με τον τρόπο που το κάναμε πάντα, μας προσφέρει μια βολική αίσθηση οργάνωσης, ελέγχου και σταθερότητας.
Από τις προσευχές μέχρι τις προπόσεις, οι παραδόσεις των γιορτών είναι πλήρεις ιεροτελεστιών. Εργαστηριακά πειράματα και επιτόπιες έρευνες καταδεικνύουν πως οι δομημένες και επαναλαμβανόμενες πράξεις που περιλαμβάνονται σε τέτοιου είδους τελετουργικά, μπορούν να δράσουν ως προστασία ενάντια στο άγχος, καθιστώντας τον κόσμο μας ένα πιο προβλέψιμο μέρος.
Πολλά από αυτά τα τελετουργικά μπορούν φυσικά να πραγματοποιηθούν και σε άλλες στιγμές στη διάρκεια του χρόνου. Αλλά κατά την περίοδο των γιορτών αποκτούν περισσότερο νόημα. Εκτελούνται σε ένα ξεχωριστό μέρος (στο οικογενειακό σπίτι) και με μια ξεχωριστή ομάδα ανθρώπων (των στενότερων συγγενών και φίλων μας). Γι’ αυτό το λόγο, περισσότερος κόσμος ταξιδεύει στη διάρκεια των γιορτών στο τέλος της χρονιάς, σε σχέση με οποιοδήποτε άλλη στιγμή μέσα στο έτος. Μαζεύονται από απομακρυσμένα μέρη και αυτό βοηθά τους ανθρώπους να αφήνουν πίσω τις ανησυχίες -και την ίδια ώρα τους επιτρέπει να επανασυνδεθούν με παλιές οικογενειακές παραδόσεις.
Χαρούμενα δείπνα
Οποιαδήποτε εορταστική παράδοση θα ήταν ελλιπής χωρίς ένα γιορτινό τραπέζι. Από τη στιγμή που οι πρώτοι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν γύρω από τη φωτιά για να ψήσουν το κυνήγι τους, το μαγείρεμα συνιστά ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά του είδους μας.
Οι πολλές ώρες που περνάμε στην κουζίνα και στην τραπεζαρία, στη διάρκεια της προετοιμασίας και της κατανάλωσης των γιορτινών δείπνων, παίζουν σε ένα βαθμό τον ίδιο κοινωνικό ρόλο με την εστία των πρώτων προγόνων μας. Το να μοιραζόμαστε ένα δείπνο-τελετουργικό συμβολίζει την κοινότητα, ενώνει ολόκληρη την οικογένεια γύρω από το τραπέζι και ομαλοποιεί τη συζήτηση και τη σύνδεση.
Όλοι οι πολιτισμοί έχουν τελετουργικά που περιστρέφονται γύρω από το φαγητό και την προετοιμασία του τραπεζιού. Η εβραϊκή παράδοση επιτάσσει όλες οι τροφές να επιλέγονται και να προετοιμάζονται σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες (Κοσέρ). Σε περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Ινδίας, μόνο το δεξί χέρι πρέπει να χρησιμοποιείται όταν τρώμε. Και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, είναι σημαντικό να κοιτάζεις τον άλλο στα μάτια όταν κάνεις πρόποση, προκειμένου να αποφύγεις επτά χρόνια κακού σεξ.
Βέβαια, οι ξεχωριστές περιστάσεις απαιτούν ξεχωριστά δείπνα. Επομένως, οι περισσότεροι πολιτισμοί κρατούν τα καλύτερα και πιο περίτεχνα πιάτα τους για τις πιο σημαντικές γιορτές. Για παράδειγμα, στο Μαυρίκιο, οι ινδουιστές Ταμίλ σερβίρουν τα χρωματιστά «επτά κάρυ» στο τέλος του φεστιβάλ Thaipussam και στην Ελλάδα οι οικογένειες μαζεύονται για να σουβλίσουν ένα ολόκληρο αρνί την ημέρα του Πάσχα. Και αυτές οι συνταγές συχνά περιλαμβάνουν μυστικά συστατικά -όχι μόνο μαγειρικής, αλλά και ψυχολογίας.
Έρευνες δείχνουν πως η εκτέλεση ενός τελετουργικού πριν το γεύμα βελτιώνει την εμπειρία του φαγητού και το κάνει (ακόμα και τα σκέτα καρότα!) πιο γευστικό. Άλλες μελέτες έχουν αποκαλύψει πως όταν τα παιδιά συμμετέχουν στην προετοιμασία του φαγητού το απολαμβάνουν περισσότερο και πως όσο περισσότερο χρόνο αφιερώνουμε στην προετοιμασία ενός γεύματος, τόσο περισσότερο το εκτιμάμε. Με αυτόν τον τρόπο, ο κόπος και η επίδειξη που συνδέονται με τα γιορτινά τραπέζια ουσιαστικά εγγυώνται μια ενισχυμένη γαστρονομική εμπειρία.
Sharing is caring
Είναι συνηθισμένο να ανταλλάσσουμε δώρα στη διάρκεια των γιορτών. Βάσει λογικής αυτό μπορεί να δείχνει ανούσιο: στην καλύτερη περίπτωση ανακυκλώνεις πόρους και στη χειρότερη τους σπαταλάς. Αλλά μην υποτιμάτε τη σημασία αυτής της ανταλλαγής. Ανθρωπολόγοι έχουν επισημάνει πως, σε πολλές κοινωνίες, η ανταλλαγή δώρων ως τελετουργικό παίζει κρίσιμο ρόλο στη διατήρηση των κοινωνικών δεσμών, καθώς δημιουργεί δίκτυα σχέσεων με αμοιβαία οφέλη.
Σήμερα, σε πολλές οικογένειες δίνουν ο ένας στον άλλο λίστες με τα δώρα που επιθυμούν για τις γιορτές. Το εκπληκτικό αυτού του συστήματος έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι εντέλει λαμβάνουν πράγματα που έτσι κι αλλιώς θα αγόραζαν -το χρήμα ανακυκλώνεται, αλλά στο μεταξύ όλοι παίρνουν την ικανοποίηση του να προσφέρουν και να δέχονται δώρα.
Και καθώς πρόκειται για μια ξεχωριστή περίοδο του χρόνου, μπορούμε μέχρι και να επιτρέψουμε στον εαυτό μας μια κάποια πολυτέλεια χωρίς τύψεις. Πέρυσι, η σύζυγός μας κι εγώ είδαμε μια εξεζητημένη καφετιέρα που μας άρεσε πολύ, αλλά αποφασίσαμε πως ήταν υπερβολικά ακριβή. Ωστόσο το Δεκέμβριο, πήγαμε και την αγοράσαμε ως αμοιβαίο δώρο, αφού συμφωνήσαμε πως δεν πείραζε να ξοδέψουμε κάτι παραπάνω για τις γιορτές.
Το «υλικό» από το οποίο είναι φτιαγμένη η οικογένεια
Ο πιο σημαντικός ρόλος των γιορτινών τελετουργικών είναι αυτός που έχουν στη διατήρηση και την ισχυροποίηση των οικογενειακών δεσμών. Ουσιαστικά, για τους συγγενείς που ζουν πολύ μακριά, τα τελετουργικά των γιορτών ενδέχεται να είναι η «κόλλα» που κρατά την οικογένεια ενωμένη.
Μια τελετουργία συνιστά ισχυρό σύμβολο ταυτότητας και συμμετοχής σε μια ομάδα. Κάποιες από τις δικές μου επιτόπιες έρευνες έχουν αποκαλύψει πως η συμμετοχή σε συλλογικά τελετουργικά δημιουργεί το συναίσθημα ότι ανήκεις κάπου και οδηγεί σε αυξημένη γενναιοδωρία προς τα άλλα μέλη της ομάδας. Δεν αποτελεί έκπληξη, επομένως, το γεγονός ότι το να περνάς τις γιορτές με τα πεθερικά για πρώτη φορά συχνά θεωρείται τελετουργικό ορόσημο -ένδειξη πραγματικής συμμετοχής στην οικογένεια.
Οι γιορτινές παραδόσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τα παιδιά. Έρευνες καταδεικνύουν ότι τα παιδιά που συμμετέχουν σε ομαδικά τελετουργικά αποκτούν πιο ισχυρούς δεσμούς με τους συνομήλικούς τους. Επιπλέον, το να έχει κανείς πιο θετικές αναμνήσεις από τα οικογενειακά τελετουργικά, φαίνεται πως συνδέεται με πιο θετική αλληλεπίδραση με τα δικά του παιδιά.
Τα τελετουργικά των γιορτών είναι η τέλεια συνταγή για αρμονία στην οικογένεια. Σίγουρα μπορεί να χρειαστεί να πάρεις τρία αεροπλάνα για να φτάσεις και οι πτήσεις είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα έχουν καθυστέρηση. Και ο θείος σου είναι δεδομένο ότι θα γίνει φέσι και θα αρχίσει πάλι πολιτικό καβγά με το γαμπρό του. Αλλά σύμφωνα με το βραβευμένο με Νόμπελ Ντάνιελ Κάνεμαν, αυτό είναι απίθανο να χαλάσει τη γενικότερη εμπειρία.
Η έρευνα του Κάνεμαν δείχνει πως όταν αποτιμούμε περασμένες εμπειρίες, έχουμε την τάση να θυμόμαστε τις καλύτερες στιγμές και τις τελευταίες στιγμές, δίνοντας ελάχιστη προσοχή σε όλα τα υπόλοιπα. Αυτό είναι γνωστό ως «peak end rule».
Με άλλα λόγια, οι αναμνήσεις μας από τις οικογενειακές γιορτές θα αποτελούνται κυρίως από όλα τα τελετουργικά (τόσο τα χαρούμενα, όσο και τα γελοία), το καλό φαγητό, τα δώρα και έπειτα τις αγκαλιές με όλους στο τέλος της βραδιάς (αφότου ο θείος σου τα έχει βρει με το γαμπρό του). Και μέχρι τη στιγμή που θα φτάσεις πίσω στο σπίτι σου, θα έχεις ήδη κάτι να περιμένεις για την επόμενη χρονιά.
*Ο Δημήτρης Ξυγαλατάς είναι επίκουρος καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ. Συμβάλλει με το έργο του στο The Conversation, ένα δίκτυο συνεργασίας μεταξύ συντακτών-δημοσιογράφων και ακαδημαϊκών. Σκοπός του δικτύου είναι να παρέχει εμπεριστατωμένη ανάλυση της ειδησεογραφίας και άρθρα, τα οποία είναι ελεύθερα για ανάγνωση και αναδημοσίευση.
Επιμέλεια: Έρη Σφαέλου
