Του Βασίλη Κ. Καλαμαρά
Ο ελληνικός στρατός έχει αποσυρθεί, μετά την ήττα στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ. Ο ύπατος αρμοστής της Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης έχει εγκαταλείψει άρον-άρον την …«αρμοστεία» του! Η μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης και το Ολοκαύτωμα των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας που επέφερε, διήρκεσε από την 31η Αυγούστου έως την 4η Δεπτεμβρίου 1922-με το παλαιό ημερολόγιο. Σήμερα η επέτειος αυτή είναι η 13η Σεπτεμβρίου, μετά την καθιέρωση του γρηγοριανού ημερολογίου.
Η Καταστροφή της Σμύρνης, σύμφωνα τον Λου Γιούρενεκ, συγγραφέα της ιστορικής μελέτης «Η μεγάλη φωτιά. Σμύρνη-Σεπτέμβριος 1922» (εκδόσεις Ψυχογιός), σηματοδότησε το τελευταίο βίαιο επιεσόδιο στην πορεία του δεκαετούς ολοκαυτώματος, το οποίο στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από τρία εκατομμύρια Αρμένιους, Έλληνες και Ασσύριους- όλοι τους μέλη χριστιανικών μεινοτήτων στα τουρκικά εδάφη, κατά τη δεκαετία 1912-1922. Ταυτόχρονα θα σηματοδοτούσε και το τέλος της πάλαι ποτέ κραταιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Συναντήσαμε τον Αμερικανό καθηγητή δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, ο οποίος είχε έρθει στην Ελλάδα για να παραστεί στα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Αμερικανού μεθοδιστή πάστορα Έϊσα Κεντ Τζένινγκς (1877-1933), το οποίο στήθηκε στις αρχές αυτού του καλοκαιριού μπροστά στο δημαρχείο Βόλου.
Παρόντος του φανερά συγκινημένου εγγονού του Ρότζερ Τζένινγκς, οι Μικρασιάτες του Βόλου (αφίχθηκαν περί τις 11. 500 το 1922) και όλοι οι απανταχού κληρονόμοι της προσφυγικής μνήμης, θυμήθηκαν την μορφή του παράτολμου ήρωα, ο οποίος διέσωσε περισσότερους από τριακόσιες χιλιάδες πρόσφυγες-οι περισσότεροι ήταν γυναικόπαιδα, αφού οι κεμαλικές αρχές συγκέντρωναν τους άντρες 18-45 ετών και τους έστελναν σε στρατόπεδα εργασίας, όπου η πλειονότητά τους γνώρισε τον θάνατο.
«Ο Έϊσα Τζένινγκς μας μαθαίνει ότι ένας μόνο άνθρωπος μπορεί να κάνει τη διαφορά. Κατάφερε και έσωσε χιλιάδες ζωές», είναι το απόσταγμα, το οποίο ζήτησε να κρατήσουμε ο Λου Γιούρενεκ που στις φλέβες του κυλάει πολωνικό (από τον πατέρα του) και ελληνικό (από την Μανιάτισσα μάνα του) αίμα. Στο βιβλίο του υποστηρίζει ότι η σφαγή αυτή σηματοδότησε την πρώτη χρήση του όρου γενοκτονία και μάς εξήγησε τους λόγους:
——————————————————————————-
Οι Η.Π.Α. υποβάθμισαν την γενοκτονία για γεωπολιτικούς λόγους
————————————————————————————–
«Η θρησκευτική κάθαρση που σάρωσε την Τουρκία για δέκα χρόνια ξεκίνησε το 1912. Η αιτία ήταν το προϊόν της παράνοιας της οθωμανικής ελίτ για το μέλλον της αυτοκρατορίας, αλλά και της νοσταλγίας για το ένδοξο παρελθόν. Οι χριστιανοί έγιναν τα εξιλαστήρια θύματα για την πορακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι πληθυσμοί των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Ασσυρίων σφαγιάστηκαν προκειμένου να δημιουργηθεί μια ‘‘Τουρκία για τους Τούρκους’’.
»Προκαλεί έκπληξη το ότι ξεχάστηκε το γεγονός, αφού η Αμερική είχε τεράστια συμφέροντα στην Τουρκία εκείνη την εποχή. Ένας λόγος είναι ότι το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ ήθελε να αναπτύξει διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με τη χώρα και η θύμηση οπωσδήποτε αποτελούσε εμπόδιο. Επιδίωξε, λοιπόν, να υποβαθμίσει κάπως το γεγονός ώστε ν’ ανοίξει νέος δρόμος στις σχέσεις των δύο χωρών».
Ο Έϊσα Κέντ Τζένινγκς επέλεξε να απομείνει στη Σμύρνη, καθώς ήρθε αντιμέτωπος με το πρόβλημα των βιαιοτήτων των Τούρκων εθνικιστών. Δεν έκρυψε το πρόβλημα κάτω από το χαλί της προσωπικής του επιβίωσης, αφού θα μπορούσε κάλλιστα να επιβαστεί με την οικογένεια του σ’ ένα από τα αμερικανικά πολεμικά. Έτσι, προτίμησε ν’ αφήσει να φύγει πρώτα η τετραμελής οικογένειά του και να μην εγκαταλείψει αυτός στην φλεγόμενη Σμύρνη.
Μεθοδιστής πάστορας με υψηλό αίσθημα ευθύνης και πίστη στον Θεό του δόθηκε η ευκαιρία να κάνει το πρόταγμα της χριστιανής διδασκαλίας πράξη. Αρχικά δημιούργησε μιά σειρά καταφυγίων για γυναίκες πρόσφυγες σε εγκατελελειμμένες παραθαλάσσιες επαύλεις πλούσιων Ελλήνων και Αρμενίων. Πολλές από τις γυναίκες ήταν έγκυες, είχαν πέσει θύματα βιασμού και είχαν τραυματιστεί βαριά από στρατιώτες.
Τα προσφυγικά καταφύγια του Τζένινγκς βρίσκονταν στο τέρμα του Κε, γύρω στα οκτακόσια μέτρα βόρεια του κινηματοθεάτρου, απ’ όπου ο πλοίαρχος Χέπμπερν είχε επιβιβάσει τους Αμερικανούς πολίτες σε αντιτορπιλικό. Ο «άγιος» των μικρασιατών προσφύγων ήταν ένας βραχύσωμος, γλυκομίλητος και φιλάσθενος άνθρωπος, με κάποια σωματική αναπηρία, και όλη η σωματοδομή του μόνο σε ήρωα δεν παρέπεμπε. Χωρίς να σκέφτεται ηρωϊκά, παρά μόνον με γνώμονα τον ανθρώπινο παράγοντα, ήταν αποκλειστικά απορροφημένος από τους κυνηγημένους ανθρώπους που βρήκαν προστασία κάτω από τις ιεραποστολικές φτερούγες του.
Ένδεκα ημέρες είχε δώσει προθεσμία ο Μουσταφά Κεμάλ για να εκκενωθεί η Σμύρνη, κυρίως από τα γυναικόπαιδα. Μέσα σ’ αυτό διάστημα, ο Άϊσα Τζένινγκς είχε έναν σύμμαχο και έναν εχθρό: τον πρώτο τον βρήκε στο πρόσωπο του έντιμου θρησκευόμενου πλωτάρχη Χάλσεϊ Πάουελ, κυβερνήτη του αντιτορπιλικού «Έντσαλ», τον δεύτερο στον φιλότουρκκο ναύαρχο Μαρκ Λ. Μπρίστολ, ύπατο αρμοστή των Η.Π.Α. στην Κωνσταντινούπολη.
Ενδεδυμένος τον ρόλο του προέδρου Επιτροπής Ανακούφισης Προσφύγων Εγγύς Ανατολής, στα μάτια των προσφύγων και των Ελλήνων αξιωματικών, φάνταζε ούτε λίγο ούτε πολύ, σαν να ήταν ο ίδιος ο πρόεδρος της Αμερικής αυτοπροσώπως. Αφού οι πρώτοι κατατρεγμένοι είχαν φθάσει στην Μυτιλήνη, ο Τζένινγκς, με δολιχοδρομίες και στήριγμά την επιμονή και την υπομονή του, απέφυγε την συνειδητή κωλυσιεργία του Αμερικανού αρμοστή.
Στάθηκε και κομμάτι τυχερός, αφού βρήκε στην αποφασιστικότητα του φιλοβασιλικού κυβερνήτη του θωρηκτού «Κιλκίς» Ιωάννη Θεοφανίδη, τον αξιωματικό που θα ξεκλείδωνε την έκκληση του για βοήθεια προς τον υπηρεσιακό πρωθυπουργό Νικόλαο Τριανταφυλλάκο, διορισμένο από το βασιλιά. Οι δυό γνώριμοι από παλιά λόγω του κοινού τους πολιτικού παρελθόντος, δέχθηκαν το αίτημα του Αμερικανού πάστορα για αποστολή ελληνικών εμπορικών πλοίων.
————————————————–
Η επιβίβαση ήταν βάναυση και χαοτική
————————————————-
Τα ελληνικά πλοία, με τη συνοδεία του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού, κατέπλευσαν στη Σμύρνη, εν αγνοία του Μπρίστολ. «Η επιβίβαση», περιγράφει ο Λου Γιούρενεκ, «ήταν βάναυση και συχνά χαοτική. Οι άνθρωποι έτρεχαν στη σκέψη πως θα ξέμεναν εκεί, οπότε έσπρωχναν και τραβούσαν ο ένας τον άλλο, έγερναν πάνω στις περιφράξεις και τις πύλες. Γυναίκες σωριάζονταν στο έδαφος΄ παιδιά ξέφευγαν από τις αγκαλιές τους.
Σε κάποιες περιπτώσεις οι φρουροί σταματούσαν μια γυναίκα για να ελέγξουν το δισάκι της, όμως η οικογένειά της σπρωχνόταν να προχωρήσει, με αποτέλεσμα η γυναίκα να χωριστεί από τους συγγενείς της. Ούρλιαζε και προσπαθούσε να προχωρήσει την ώρα που οι δικοί της απομακρύνονταν και χάνονταν μέσα στο κουρελιασμένο και ταλαίπωρο πλήθος που κατευθυνόταν προς τα πλοία, οπότε ήταν αδύνατο να τους ξαναβρεί. Οι χειρότερες περιπτώσεις ήταν εκείνες όπου οι γυναίκες χωρίζονταν από τα παιδιά τους».
Το Σάββατο της 30ης Σεππεμβρίου 1922, η εκκένωση της Σμύρνης είχε ολοκληρωθεί. Ο πλωτάρχης Χάλσεϊ Πάουελ δεν είχε όμως βρει ακόμη ησυχία. Αποβιβάστηκε στην κατεστραμμένη πόλη και οδικώς διέσχισε την πόλη και τα προάστια, αναζητώντας ξεχασμένους πρόσφυγες. Είχε πληροφορηθεί ότι γυναικόπαιδα εξακολουθούσαν να κρύβονται σε μισογκρεμισμένα από τη φωτιά σπίτια και υπόγεια. Τα αναζήτησε, αλλά ο φόβος πιο ισχυρός τα ανάγκαζε να παραμένουν κρυμμένα. Κι όταν, με χίλιες επιφυλάξεις, πρόβαλλαν τα εξαθλιωμένα κεφάλια τους, ο Πάουελ τα συνόδευε και φρόντιζε να επιβιβαστούν στα πλοία.
«Η εκκένωση της Σμύρνης», αποφαίνεται ο Αμερικανός καθηγητής, «ως προς την έκταση και τη δυστυχία που τη χαρακτήριζε, κατατάσσεται ως μία από τις πλέον δραματικές εξαναγκαστικές μεταναστεύσεις στην Ιστορία».
Ο Έϊσα Τζένινγκς τιμήθηκε από την ελληνική πολιτεία, ο οποίος επέστρεψε στην Τουρκία-μία αντίφαση της προσωπικότητάς του- ώστε να οργανώσει μία αποστολή με στόχο να δημιουργηθούν παιδιατρικές κλινικές, αθλητικοί όμιλοι και βιβλιοθήκες στην ασιατική χώρα.
Εν τούτοις, η αμερικανική πολιτική της ενίσχυσης των σχέσεων με την νέα Τουρκική Δημοκρατία, δίχασε την ιεραποστολική κοινότητα, πολλά μέλη της οποίας την θεωρούσαν ως ένα αιμοσταγές καθεστώς, το οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να θέσουν στο περιθώριο. Ο Τζένινγκς, αυτός ο σωτήρας χιλιάδων προσφύγων συντάχθηκε με την αμερικανική εξωτερική πολιτική, αναπτύσσοντας μάλιστα στενή σχέση με τον Κεμάλ.
Το 1933 σε ηλικία 56 ετών ο «άγιος» των προσφύγων κατέρρευσε την ώρα που περπατούσε κοντά στον Λευκό Οίκο, όπου θα συναντούσε-τι ειρωνεία!- Τούρκους αξιωματούχους. Εξέπνευσε, καθώς μεταφερόταν στο νοσοκομείο. Οι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους θα τον θυμούνται για εκείνες τις εφιαλτικές μέρες που τους έσωσε από τον θάνατο…
