Της Ζωής Τόλη
Στη σκηνή του Βlack Box του θεάτρου «Επί Κολωνώ», συναντάμε την «Αθηνά Χατζηεσμέρ ετών 17» σε κείμενο της Θαλασσιάς Αντωνοπούλου, σκηνοθετική επιμέλεια Σάββα Στρούμπου, με την Ηλιάνα Μαυρομάτη και τον μουσικό Ισίδωρο Πάτερο.
Μπέρτολτ Μπρέχτ:» Μονάχα η πραγματικότητα μπορεί να μας μάθει πώς την πραγματικότητα ν’ αλλάξουμε».
Το έργο
Το θεατρικό αυτό πόνημα είναι μονόλογος και η ιδέα να γραφτεί κάτι για την Αθηνά, ήταν ιδέα της Ηλιάνας Μαυρομάτη, που γνώριζε για κείνη από τη γιαγιά της, τη Μάρω Λουλούδη, η οποία ήταν φίλη και συναγωνίστρια της Αθηνάς. Δεν είναι ιστορικό ντοκουμέντο, είναι μυθοπλασία βασισμένη σε αληθινά γεγονότα. Στοιχεία για τη ζωή της αντλήθηκαν μέσα από βιβλία και ντοκουμέντα, καθώς και από αφηγήσεις όσων την γνώριζαν.
Η υπόθεση
Παιδί προσφύγων από την Ιωνία, η Αθηνά Χατζηεσμέρ ή Εσμερίδου γεννήθηκε το 1927 και έζησε στις παράγκες του Ταύρου. Έφηβη ακόμα οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ την περίοδο της Κατοχής. Αγωνίστηκε μαζί με χιλιάδες άλλους νέους για μια ελεύθερη από τους φασίστες κατακτητές Ελλάδα και μια πιο δίκαιη κοινωνία.
Εργαζόταν ως ράφτρα, ενώ ήταν ακόμα μαθήτρια και τρεφόταν με λίγες σταφίδες την ημέρα. Μια φίλη της την πρόδωσε και αφού συνελήφθη, βασανίστηκε από ταγματασφαλίτες που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς και εκτελέστηκε στις 2/10/1944, στο σκοπευτήριο της Καισαριανής, δέκα μέρες πριν την απελευθέρωση της Αθήνας, επειδή αρνήθηκε να καταδώσει τους συναγωνιστές της.
Και ήταν μόνο 17 ετών.
Η νεαρή αλλά αξιόλογη συγγραφέας του κειμένου Θαλασσιά Αντωνοπούλου σημειώνει: «Προσφυγοπούλα, αγωνίστρια, εργάτρια, ηρωίδα. Πώς να μην σε εμπνεύσει μια τέτοια ιστορία, μια τέτοια στάση ζωής;»
Στην παράσταση μέσα από τη μνήμη, τις αισθήσεις και τους ήχους της μουσικής, παρακολουθούμε τις άχρονες στιγμές που συνθέτουν το ψυχικό και πνευματικό τοπίο της Αθηνάς τη στιγμή της εκτέλεσής της. Γινόμαστε μάρτυρες των σκέψεων και των ονείρων της το τελευταίο βράδυ στις φυλακές Χατζηκώστα, πριν το τέλος.
Μεταλαμβάνουμε την εμπειρία αυτού του νεαρού πλάσματος που με την αμετάβλητη στάση της γίνεται πρότυπο αγωνιστικότητας, προσθέτοντας τη δυναμική του πνεύματός της στη συλλογική μας μνήμη. Γευόμαστε τη βαθιά ανησυχία, το φόβο, αλλά και την αγάπη της για τη ζωή, γιατί ενώ ο θάνατος είναι προ των πυλών, εκείνη εξυμνεί την αξία να είσαι ζωντανός, ερωτευμένος και να φαντάζεσαι το μέλλον, κάνοντας σχέδια.
Η επικοινωνία της πρωταγωνίστριας με το μουσικοσυνθέτη Ισίδωρο Πάτερο στη σκηνή, αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της δράσης, καθώς οι νότες από το τρίχορδο μπουζούκι και το μπεντίρ συγχρωτίζονται με τον ελεγειακό «βρυχηθμό» της Αθηνάς στην αρχή, αλλά και σε αρκετά σημεία της παράστασης. Βλέπουμε το νεαρό κορίτσι να βράζει σαν καζάνι και να αναρωτιέται: «Πώς λογαριάζεται το μπόι των ανθρώπων».
Γίνονται συχνές αναφορές στο αίμα, αλλά και στη μουσική που άκουγε από τη ροή του μέσα στο σώμα της. Το κόκκινο ρυάκι που σχηματίζεται από την αυταπάρνηση των αντιστασιακών, ενώνεται με το αίμα όλων των αιώνια νέων ανθρώπων που επαναστατούν και αγωνίζονται για πανανθρώπινα ιδανικά και αξίες καταλήγοντας πολλές φορές στο θάνατο.
Γίνεται χείμαρρος, μετά από λίγο φουρτουνιασμένη θάλασσα και μετατρέπεται σε αγωγό που τροφοδοτεί με επαναστατική μέθη τους απανταχού αγωνιστές κάθε χρώματος, πνευματικού επιπέδου, φύλου και ηλικίας, που οραματίζονται έναν καλύτερο και ελεύθερο κόσμο.
Και εδώ φαίνεται ο διεθνισμός αυτών των ακαταπόνητων μαχητών, που είναι απλώς συνηθισμένοι πολίτες, αλλά επιδεικνύουν ασυνήθιστη πεποίθηση και επιμονή στο να πράττουν το σωστό, τοποθετώντας το κοινό συμφέρον ψηλότερα από το ατομικό. Με αυτή την οπτική μπορεί να τους δοθεί μια ηρωική διάσταση, με την έννοια πως υπερέβησαν τα ανθρώπινα όρια και βέβαια το ένστικτο της επιβίωσης.
Η Αθηνά στην αρχή του μονολόγου μνημονεύει τον «Άνθρωπο του Βιτρούβιου», του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, που συμβολίζει τη συνύπαρξη των ανθρώπων σε συμπαντικό επίπεδο μέσα σε συνθήκες ελευθερίας, δικαιοσύνης, ισοτιμίας και αδελφοσύνης.
Ο κύκλος και το τετράγωνο που βλέπουμε σ’ αυτό το σχέδιο δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά τη συμμετρία και τη σύμπνοια ανάμεσα στο θηλυκό και το αρσενικό στοιχείο.
Αυτή η νομοτέλεια είναι το μέτρο, ο χρυσός κανόνας για μια ρέουσα, ειρηνική επίγεια ζωή με νόημα και αγώνες για το καλύτερο και λειτουργεί ως έρεισμα για σκληρές μάχες με κύριο χαρακτηριστικό την αυτοσυνειδησία, όσων αντιστέκονται σε κάθε είδους υποταγή.
Ενδεικτική η μνημόνευση της Αθηνάς: «Όλα χωρούν σ’ όλα και πάλι απ’ την αρχή», και του αγαπημένου της Θωμά η φράση: «Αυτό είμαστε Αθηνούλα, ένα ρόδι».
Το δυνατό κείμενο της Θαλασσιάς Αντωνοπούλου με τα πυκνά και διαχρονικά μηνύματα, με το αξεπέραστο ποιητικό ύφος, στήριξε μια θεατρική δουλειά δραματική μεν, αλλά χωρίς ίχνος μελοδράματος, ισορροπημένη, αδειανή από συστατικά διδακτισμού, εξασφαλίζοντας μια αρμονία στο τώρα, αλλά και στο μετά.
Η Ηλιάνα Μαυρομάτη έκανε το ρόλο δικό της με ένα σεβασμό και υποκριτικό σφρίγος που σε καθηλώνει, σε συγκινεί, σε αφυπνίζει. Οι περιστροφικές της κινήσεις, οι σιωπές, η εσωτερικότητα των αισθήσεων, το στήσιμο του κορμιού, παραπέμπει σε άλλες εποχές. Άλλοτε βλέπεις ένα εύθραυστο γενναίο κορίτσι της γενιάς του, άλλοτε μια ώριμη συνειδητοποιημένη γυναίκα, που ενηλικιώθηκε αστραπιαία και άλλοτε την ευθυτενή παρουσία της Αθηνάς, της αρχαιοελληνικής θεάς της σοφίας.
Η σκηνοθετική επιμέλεια του Σάββα Στρούμπου επιδέξια και καλοδουλεμένη, διαχειρίστηκε το υλικό αριστοτεχνικά, ώστε η ηρωίδα μας, με τη βοήθεια και της Φαίδρας Σούτου, που επιμελήθηκε την κίνηση επάξια, να υπηρετήσει τη γεωμετρία του έργου με πάθος, ρυθμό, ομορφιά, δύναμη ψυχής και ένταση. Ήταν από μόνη της ένας ολάκερος χορός τραγωδίας. Αυτή την αίσθηση σου έδινε.
Οι εύστοχοι φωτισμοί του σκηνοθέτη Στρούμπου βοήθησαν επαρκώς τα τεκταινόμενα στη σκηνή.
Η χειμαρρώδης εξέλιξη της πλοκής και το εκρηκτικό ταπεραμέντο της νεαρής ταλαντούχας ηθοποιού με την εύπλαστη τεχνική, οδηγεί σε μια κάποια καθαρτική συνθήκη παρότι το αμετάκλητο του θανάτου είναι πάντα εκεί. Φυσικά η ανακούφιση του συμπάσχοντα θεατή συνοδεύεται από δάκρυα, πράγμα σπάνιο σε θεατρικό έργο, ο πυρήνας του οποίου έχει να κάνει με την ιστορία του τόπου μας και συνδέεται με τη συλλογική ενοχή για τη δύσκολη περίοδο της Κατοχής και για ό,τι οδυνηρό ακολούθησε.
Ο ρόλος της πρωτότυπης μουσικής επίσης καταλυτικός με ρυθμούς δημοτικού, λαϊκού και αντάρτικου τραγουδιού, συμβαδίζει με το λόγο και τονίζει ανάγλυφα τόσο τις δωρικές σιωπές, όσο και τα λυρικά «ξεσπάσματα» με πινελιές επικού χαρακτήρα.
Αξιόλογη επομένως η παρουσία του Ισίδωρου Πάτερου στη σκηνή μαζί με την Ηλιάνα Μαυρομάτη, γιατί κατάφεραν να εκπληρώσουν το στόχο τους, δηλαδή να κοινολογήσουν την ιστορία του θεατρικού πονήματος, φόρο τιμής στη μνήμη αυτής της ιδεαλίστριας έφηβης, αλλά και σ’ αυτούς που σήμερα είναι θύματα πολέμου ή πρόσφυγες ή βλέπουν την άνοδο του φασισμού μέσα σ’ ένα παγκόσμιο κλίμα καπιταλισμού, όπου συνθλίβονται οι λαοί.
Κρατάμε τα λόγια της Αθηνάς Εσμερίδου :»Έρχεται η απελευθέρωση, σιμώνει! Και τότε στα γαλάζια ταμπελάκια των δρόμων θα μπουν τα ονόματα των δικών μας ηρώων. Οδός Ηλέκτρας Αποστόλου, οδός Ναπολέοντα Σουκατζίδη, οδός Γιάννη Ιωακειμίδη, ετών 17. Και σαν περάσει λίγος καιρός ακόμη, θ’αλλάξουν και αυτά μαζί μ’ ολάκερο τον κόσμο. Ανάγκη για ήρωες δε θα υπάρχει πια. Τα παιδιά θα παίζουν μπάλα στη συμβολή των δρόμων Ευτυχίας και Λαού».
Συστήνεται ανεπιφύλακτα.
